عقد عاریه را در نوشته های قبلی توضیح دادیم. این عقد یکی از عقود معین در قانون مدنی است که دارای دو طرف می باشد: 1- معیر یا مالک و 2- مستعیر یا منتفِع. به موجب مقررات قانون مدنی مستعیر در عقد عاریه تعهداتی دارد که ملزم به رعایت آن ها است. در این نوشتار قصد داریم به موضوع تعهدات مستعیر در عاریه بپردازیم و نکات آن را بررسی کنیم:
بررسی تعهدات مستعیر در عاریه با نگاهی به مورد عاریه:
آنچه که معیر به مستعیر برای انتفاع می دهد می تواند صرفا دارای استفاده مشخصی باشد یا بتوان از آن به طرق گوناگون استفاده کرد. مثلا اگر الف دوچرخه ای را به ب به عاریه بدهد اصولا دوچرخه صرفا برای سواری است. همچنین است در مورد لباس. اگر شخصی لباسی به دیگری برای انتفاع بدهد این امر برای پوشیدن است نه چیز دیگر. اما در مقابل گاهی اوقات مورد عاریه استفاده های گوناگونی دارد. فرض کنید الف زمین خود را به عنوان عقد عاریه به ب می دهد. در اینجا عقل حکم می کند که مورد استفاده از عاریه مشخص باشد. اما عدم اشاره به مورد استفاده از مال عاریه باعث بطلان عقد عاریه نمی شود. اگر معیر اذن مطلق داده باشد، تعهدات مستعیر باید در حد متعارف باشد. یعنی مستعیر در استفاده از مال عاریه حق ندارد تعدی و تفریط نماید. در ادامه این نوتشار به موضوع تعهدات مستعیر در عاریه بیشتر اشاره می کنیم:
فرسودگی ناشی از استعمال کالا:
استعمال بسیاری از کالاهایی که به عاریه داده می شود باعث کهنگی و فرسودگی مال است و از بهای آن می کاهد. مثل پوشیدن لباس یا انتفاع از یک اتومبیل در فرضی که استفاده از آن به درازا بکشد. در این صورت ممکن است این سوال پیش بیاید که آیا مستعیر ضامن نقص ناشی از استعمال مال عاریه است؟ ماده 641 قانون مدنی به این امر اشاره می کند. اصولا مستعیر ضامن نقص ناشی از مال عاریه نیست. مگر اینکه در غیر از مواردی که معیر اذن دهد از مال استفاده کند و یا اگر اذن مالک مطلق باشد بر خلاف متعارف از مال استفاده نماید. در این صورت ضامن و مسئول است.
تلف مال مورد عاریه:
در فرضی که مال مورد عاریه تلف گردد آیا مستعیر ضامن خواهد بود؟
در پاسخ به این سوال میان فقها اختاف وجود دارد. اما آنچه مهم است این است که در عاریه هدف آن است که مستعیر از مال استفاده کند. سپس آن را به مالک پس دهد. پس انتفاع از مال نباید به گونه ای باشد که سبب تلف مال شود. اما در صورتی که مال مورد عاریه بدون تقصیر مستعیر تلف می شود نمیتوان مستعیر را ضامن دانست.
نفوذ شرط ضمان برای مستعیر:
از جمله تعهدات مستعیر در عاریه این است که مالک یا معیر شرط ضمان بر مستعیر نماید. قانون گذار در ماده 642 قانون مدنی به صراحت به این موضوع می پردازد. در صورتی که بر مستعیر شرط ضمان شده باشد او مسئول هر کسر و نقصانی است که مربوط به فعل تو نباشد. اما دلیل قرار دادن چنین حکمی برای مستعیر چیست؟ دلیل این حکم را می توان چنین بیان کرد که چون عاریه به مصلحت مستعیر و تنها به سود اوست نهادن ضمان تلف بر عهده او منطقی و عادلانه به نظر می رسد.
عاریه طلا و نقره:
در صورتی که طلا و نقره به عاریه داده شوند. فرض بر این است که به دلیل گران بها بودن این دو فلز بر مستعیر شرط ضمان شده است. از این رو قانون گذار در ماده 644 قانون مدنی شرط ضمان بر مستعیر در عقذ عاریه را می پذیرد.
تامین هزینه انتفاع:
از جمله مباحث مهم در حوزه تعهدات مستعیر در عاریه تامین هزینه انتفاع مال عاریه است. فرض کنید الف خودروی خود را برای عاریه به ب می دهد. انتفاع از مال عاریه (خودرو) مستلزم بنزین زدن به آن است. اما سوال این است که تامین این هزینه ها بر عهده کیست؟ تامین این گونه هزینه ها را از معیر که مال خود را به رایگان در اخیتار دیگری می دهد نباید انتظار داشت. بنابراین، مخارج لازم برای انتفاع از مال عاریه بر عهده مستعیر است. هر چند طرفین می توانند خلاف این امر را توافق کنند. اما باید بین هزینه های نگهداری از مال عاریه و هزینه های انتفاع از آن قائل به تفکیک شد. هزینه های حفظ و نگهداری از مال عاریه بر عهده معیر است. مثل هزینه های آب و علف یک حیوان و یا پاره ای از هزینه های تعمیر ساختمان.
ممنوعیت تسلیط غیر بر مال عاریه:
یکی از تعهدات مستعیر در عقد عاریه این است که مستعیر نمی تواند مال عاریه را به تصرف دیگری دهد. مگر اینکه معیر به او این اذن را داده باشد. اما گاهی ممکن است مستعیر برای جلوگیری از ورود ضرر به مالک و یا عدم دسترسی به او مال را به دیگری بسپارد که در این صورت اشکالی وجود ندارد.
پرداخت هزینه رد مال:
از جمله آخرین تعهدات مستعیر در عاریه این است که زمانی که بخواهد مال را به مالک برگراند باید هزینه ان را بپردازد. چرا که طبق قاعده مدیون باید هزینه انجام تعهد خود را بدهد. در ودیعه چون امین به رایگان از مال مورد ودیعه نگهداری می کند قانون گذار هزینه رد آن را بر عهده امانت گیرنده نگذاشته است. اما در عقد عاریه موضوع فرق می کند. مستعیر به رایگان از مال معیر منتفع می شود. پس دلیلی برای معاف کردن او از پرداخت هزیه وجود ندارد.
نتیجه گیری:
همان طور که اشاره کردیم عاریه یکی از عقود معین در قانون مدنی است که دارای دو طرف معیر و مستعیر می باشد. در عقد عاریه مستعیر از مال عاریه که متعلق به معیر است منتفع می گرد و در مقابل تعهداتی را دارد. از جمله تعهدات مستعیر در عاریه که در متن نوشتار نیز به آن اشاره کردیم عبارت است از: پرداخت هزینه رد مال عاریه، پرداخت هزینه های مربوط به انتفاع از مال عاریه، عدم تصرف مال به غیر (مگر اینکه برای دفع ضرر باشد یا مالک به او اجازه دهد). از سوی دیگر مستعیر را نمی توان ضامن فرسودگی مال عاریه دانست. مگر اینکه تعدی و تفریط کرده باشد. البته در برخی موارد قانون گذار شرط ضمان بر مستعیر را صحیح می داند. مانند موردی که طرفین چنین توافقی نمایند. همچنین است در عاریه طلا و نقره که مستعیر در هر حال ضامن خواهد بود.