حق انتفاع از حقوق مندرج در قانون مدنی است. مفهوم حق انتفاع این است که شخص حق بهره مندی از مالی را به دیگری واگذار می کند. البته مفهوم دقیق حق انتفاع را در ادامه این نوشتار به طور تفصیلی بیان می کنیم و به خصوصیات حق انتفاع نیز می پردازیم. نکته درخور توجه این است که حق انتفاع را نباید با حق ارتفاق اشتباه بگیریم. پس، حق انتفاع و حق ارتفاق دو حق متفاوت در قانون مدنی هستند که ویژگی های منحصر به فردی دارند. در این نوشتار به بررسی مفهوم حق انتفاع می پردازیم.
مفهوم حق انتفاع:
هر گاه مالک مالی حق استفاده از مال خود را به دیگری واگذار کند و این امر مورد قبول استفاده کننده یا منتفع نیز واقع شود، حق انتفاع شکل می گیرد. اثر حق انتفاع این است که دارنده حق می تواند از آن استفاده کند. این حق یک حق عینی است؛ یعنی قبض استفاده کننده در آن شرط است. موضوع حق انتفاع می تواند یک مال منقول یا غیر منقول باشد. مثلا الف مالک خودروی رانا است. او حق استفاده و یا به عبارت دیگر حق انتفاع از خودروی خود را به فرزندش (ب) واگذار می کند. در اینجا ب باید موضوع حق انتفاع- یعنی خودرو- را قبض کند تا عقد انتفاع منعقد شود. در غیر این صورت حق انتفاع یا عقد انتفاع محقق نخواهد شد.
نکات مهم در راستای مفهوم حق انتفاع:
پس از آنکه با مفهوم حق انتفاع آشنا شدیم نوبت آن است که چند نکته در باب حق انتفاع را بیان کنیم:
1- در حق انتفاع، استفاده کننده مالک مال نمی شود. بلکه صرفا حق استفاده از مال را دارد. بنابراین، اگر استفاده از مال همراه با استهلاک آن باشد (مثل عطر)؛ حق انتفاع در آن مال ایجاد نمی شود. چه اینکه حق انتفاع زمانی برقرار می شود که مال با استفاده از بین نرود.
2- در حق انتفاع، استفاده کننده مالک منافع مال نیز نمی شود. صرفا حق استفاده از آن برای او ایجاد خواهد شد. برعکس، در عقد اجاره مستاجر مالک مال مورد اجاره می شود. این یکی از اصلی ترین تفاوت های حق انتفاع و عقد اجاره است.
3- در حق انتفاع، استفاده کننده یا منتفِع حق انتقال مال به دیگری را ندارد. چون مالک مال نیست. اما در عقد اجاره ممکن است مستاجر بتواند عین مستاجره را به دیگری انتقال دهد؛ مگر اینکه مالک شرط خلاف آن را کرده باشد.
خصوصیات حق انتفاع:
حال که با مفهوم حق انتفاع آشنا شدیم، نوبت به بررسی خصوصیات حق انتفاع است.
1- حق انتفاع بر اساس عقد برای منتفع ایجاد می شود:
مثلا شخصی حق استفاده از مال خود را در قالب عقد انتفاع به دیگری واگذار می کند. در این صورت آثار حق انتفاع بر قرار می شود.
2- قابلیت بقاء در حق انتفاع:
همان طور که فوقا اشاره کردیم، حق انتفاع صرفا نسبت به اموالی صورت می گیرد که مصرف نشدنی باشند. پس حق انتفاع نسبت به اموال مصرف شدنی برقرار نمی شود. این موضوع در متن قانون مدنی مورد اشاره قانون گذار قرار می گیرد.
3- موجود بودن منتفع:
یکی از شرایط اساسی در برقراری حق انتفاع این است که منتفع در زمان ایجاد این حق وجود داشته باشد. پس نمی توان حق انتفاع را برای کسی که بعدا به وجود می آید برقرار کرد. البته ذکر این نکته مهم است که حق انتفاع را می توان برای نسل بعد از نسل برقرار کرد. مثلا اگر سکونت در خانه ای را برای سرایدار در نظر بگیریم، می توانیم ذکر کنیم که بعد از فوت او این حق برای فرزندانش ایجاد شود. البته به شرط اینکه سرایدار صاحب فرزند باشد.
4- مجانی یا بلاعوض بودن حق انتفاع:
حق انتفاع ممکن است مجانی یا بلاعوض باشد. مثلا ممکن است حق انتفاع یک مال در مقابل حق انتفاع مال دیگر باشد. مثلا الف حق انتفاع آپارتمان خود را در قبال حق انتفاع از خودروی ب به او واگذار می کند. در این صورت حق انتفاع معوض است. البته این امکان وجود دارد که حق انتفاع به صورت مجانی برقرار شود.
5- تحویل و تسلیم مال مورد حق انتفاع:
در قسمت توضیح مفهوم حق انتفاع بیان کردیم که حق انتفاع یک حق عینی است. یعنی حتما باید مال مورد استفاده به قبض یا تسلیم استفاده کننده داده شود. در غیر این صورت حق انتفاع برقرار نمی شود. پس، اگر مالک قبل از اینکه مال مورد حق انتفاع را به قبض دهد، فوت کند، حق انتفاع منتفی است. رهن، وقف، بیع صرف (طلا و نقره) و هبه از دیگر عقود عینی هستند.
موارد زوال حق انتفاع چیست؟
پس از انکه با مفهوم و خصوصیات حق انتفاع آشنا شدیم، نوبت به ذکر موارد زوال حق انتفاع است. سوال این است که حق انتفاع در چه مواردی منتفی می شود:
1- در صورت فوت یا انقضای مدت:
ممکن است حق انتفاع مدت داشته باشد (رقبی) و یا انقضای مدت منوط به عمر مالک یا منتفع یا شخص ثالثی باشد. البته ممکن است حق انتفاع به صورت حبس مطلق باشد که در این صورت با فوت مالک پایان می یاید.
همچنین مالک این حق را دارد که از اذن خود برای انتفاع هر زمان که بخواهد رجوع کند.
2- تلف شدن مال موضوع حق انتفاع:
اگر مال موضوع حق انتفاع تلف شد، حق انتفاع از بین خواهد رفت.
3- انقراض نسل:
در مواردی که حق انتفاع برای شخصی که موجود نیست به تبع معدوم ایجاد می شود، برقرار گردد اگر فرزند زنده متولد نشود حق انتفاع از بین می رود.
4- رجوع مالک از اذن:
اگر مالک از اذن خود برای استفاده از مال رجوع کند، حق انتفاع از بین می رود (فوقا به این موضوع اشاره کردیم).
5- اعراض صاحب حق:
اگر کسی که حق انتفاع برای او برقرار شده است از حق خود اعراض کند، حق انتفاع از بین می رود. همچنین اگر مالک، مال موضوع حق انتفاع را به منتفع واگذار کند، مالک و منتفع یکی می شود و در نتیجه حق انتفاع از بین خواهد رفت.
نتیجه گیری:
در این نوشتار با مفهوم حق انتفاع آشنا شدیم. همان طور که گفتیم حق انتفاع به این معنی است که شخصی حق استفاده از مال خود را به شخص دیگری واگذار می کند. اما منتفع مالک مال نمی شود؛ بلکه صرفا حق استفاده دارد. بر خلاف عقد اجاره که شخص مالک منافع می شود. مهمترین خصوصیات حق انتفاع که به آن ها اشاره کردیم عبارت بودند از: مال مورد حق انتفاع مصرف نشدنی باشد، منتفع در زمان برقراری حق انتفاع موجود باشد، و مال حتما به قبض منتفع داده شود چرا که حق انتفاع یک حق عینی است و اگر منتفع مال موضوع حق انتفاع را قبض نکند حق انتفاع به نحو صحت محقق نخواهد شد.
بعد از بیان مفهوم حق انتفاع و خصوصیات آن به موارد زوال حق انتفاع پرداختیم و اشاره کردیم که حق انتفاع در چه مواردی از بین می رود. اعراض منتفع از استفاده از مال موضوع حق انتفاع، رجوع مالک از اذن خود، پایان مدت حق انتفاع از مهمترین موارد زوال حق انتفاع است که در متن این نوشتار به آنها اشاره کردیم.
نظر شما در خصوص این نوشتار چیست؟ دیدگاه های خود را با ما به اشتراک بگذارید.