وکالت یکی از عقود معین در قانون مدنی است. این عقد در دسته عقود جایز است. به این معنا که هر کدام از طرفین هر زمان که بخواهند می توانند قرارداد وکالت را فسخ کنند. یعنی موکل هر زمان بخواهد می تواند وکیل را عزل کند. همین طور وکیل هر زمان تمایل داشت می تواند از سمت وکالت استعفا دهد. پس همان طور که اشاره کردیم موارد فسخ قرارداد وکالت به دو نوع اصلی عزل توسط موکل و استعفای وکیل تقسیم می شود که در این نوشتار سعی بر بررسی این موارد داریم:
موارد فسخ قرارداد وکالت چیست؟
یکی از مهمترین موارد فسخ قرارداد وکالت عزل موکل است. استعفای وکیل نیز مورد دیگری با بیان یک قرارداد وکالت است. البته همواره باید این موضوع را در نظر داشت عقد وکالت یک عقد جایز است که با موت و جنون هر یک از طرفین نیز مختل می شود. در ابتدا با موضوع عزل موکل و سپس استعفای وکیل به عنوان موارد فسخ قرارداد وکالت آشنا می شویم:
1- عزل موکل:
یکی از موارد فسخ قرارداد وکالت عزل موکل است. وفق ماده 679 قانون مدنی موکل هر زمان می تواند وکیل را عزل کند:
پس موکل نیازی برای توجیه کار خود برای عزل وکیل از سمت وکالت ندارد. عزل وکیل به دو شکل صورت می گیرد:
1- عزل ضمنی: مثلا موکل عملی را که قرار است وکیل انجام خودش انجام دهد.
2- عزل صریح: گاهی نیز موکل صراحتا به وکیل اعلام می کند که می خواهد او را از سمت وکالت عزل کند. اما نکته مهمی که باید یادآور شد این است که اگر خبر عزل وکیل به وسیله پست یا تلگرام به اقامتگاه او اماره بر آگاهی دارد. هر چند که در دوران حاضر با پیشرفت دانش و تکنولوژی اطلاع از خبر عزل کار ساده ای است. هر چند تمامی اقدامات وکیل قبل از رسیدن خبر عزل صحیح و معتبر است.
2- استعفای وکیل:
یکی دیگر از موارد فسخ قرارداد وکالت استعفای وکیل است. وکیل نیز می تواند هر گاه بخواهد از وکالت استعفا دهد و این اقدام اصولا هیچ مسئولیتی برای او ایجاد نمی کند. اما استعفای نابه هنگام و غیر متعارف می تواند برای او ضمان آور باشد. اما قانون مدنی در ماده 680 نکته مهمی را بیان می کند. بعد از اینکه وکیل استعفا داد مادامی که معلوم شود موکل به اذن خود باقی است می تواند در موضوعی که وکالت داشته اقدامات لازم را انجام دهد. فرض کنید وکیلی نیابت اداره امور موسسه را دارد و از سمت خود استعفا می دهد. اما موکل هنوز از این امر آگاه نشده است. در این صورت اقداماتی که وکیل انجام می دهد هنوز دارای اعتبار است. پس مهمترین موارد فسخ قرارداد وکالت عزل وکیل توسط موکل و استعفای وکیل بود که در مبحث قبل کامل در مورد آن توضیح دادیم. حال، سوال این است آیا امکان محدود کردن یا اسقاط حق فسخ در قرارداد وکالت وجود دارد یا خیر؟ بله. در مواردی امکان محدود کردن و یا اسقاط حق فسخ وجود دارد که در ادامه نوشتار به آن می پردازیم:
اسقاط یا محدود کردن حق عزل در قرارداد وکالت (موارد فسخ قرارداد وکالت):
قانون گذار در ماده 679 قانون مدنی بیان می کند که موکل هر زمان که بخواهد می تواند وکیل را عزل کند. مگر اینکه وکالت وکیل یا عدم عزل او شرط شده باشد. اما نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که اسقاط حق عزل به صورت کلی مغایر با ماده 959 قانون مدنی است؛ چرا که خلاف شخصیت و آزادی انسان می باشد. اما اسقاط حق عزل به صورت جزئی در یک قرارداد وکالت برای موضوع معین و مدت محدود اشکالی ندارد. پس اسقاط یا محدود حق عزل یکی از موارد عدم فسخ قرارداد وکالت است.
سقوط یا عدم عزل وکیل در چند فرض امکان پذیر است:
در راستای بحث موارد فسخ قرارداد وکالت در اینجا باید میان دو فرض قائل به تفکیک شویم:
1- بررسی شرط وکالت ضمن عقد خارج لازم:
عقد وکالت جزء عقود جایز است. پس اگر وکالت در ضمن عقد خارج لازم مثلا نکاح شرط شود عقد وکالت غیر قابل عزل است. البته این امر در جایی است که عقد وکالت به صورت شرط نتیجه درج شود.
2- عدم عزل ضمن عقد خارج لازم شرط شود: به این معنا که موکل ضمن عقد لازم متعهد شود که شخصی را وکیل خود نماید. این امر در قالب شرط فعل است. در این صورت میان نویسندگان حقوق اختلاف نظر وجود دارد که آیا عقد وکالت در چنین فرضی لازم است یا خیر؟ عده ای معتقدند عقد وکالت لازم خواهد شد. چرا که طرفین قصدی جز این نداشتند که عقد وکالت را لازم نمایند. وگرنه چه نیازی به درج این شرط ضمن عقد لازم بود. عده ای دیگر از نویسندگان از جمله دکتر کاتوزیان بر این باور هستند که صرفا شرط لازم است. اما عقد وکالت همچنان جایز خواهد بود. نظر شما چیست؟
2- بررسی شرط عدم در عقد خارج لازم:
این شرط نیز می تواند در قابل شرط نتیجه و یا شرط فعل باشد. اگر شرط عدم عزل در قالب شرط نتیجه باشد در این صورت طرفین پایبند به آن خواهند بود. اما گاهی ضمن عقد لازم موکل متعهد می شود که وکیل را عزل نکند که در قالب شرط فعل است. در اینجا اگر متعهد خلاف این امر عمل کند متعهدله می تواند مطالبه خسارت نماید.
نتیجه گیری:
همان طور که گفتیم عقد وکالت یک عقد جایز است نه لازم. پس وکیل هر زمان بخواهد می تواند استعفا دهد و موکل نیز می تواند هر زمان وکیل را عزل کند. عزل وکیل و استعفای موکل بارزترین موارد فسخ قرارداد وکالت هستند. اما گاهی عقد وکالت در ضمن عقد لازم شرط می شود و یا عدم عزل وکیل ضمن عقد لازم درج می شود. در این صورت بسته به اینکه این امر در قالب شرط نتیجه درج شود یا شرط فعل رویکرد متفاوتی با آن خواهد شد که در متن مقاله در مورد آن توضیح دادیم. به نظر می رسد اگر وکالت در قالب شرط نتیجه ضمن عقد لازم شرط شود، موکل حق عزل وکیل را ندارد. همچنین اگر حق عزل وکیل در قالب شرط نتیجه باشد طرفین به آن پایبند خواهد بود. اما اگر در قالب شرط فعل باشد و موکل از آن تخطی کند در قابل خیار تخلف از شرط می توان آن را بررسی کرد.
نکته درخور توجه دیگر آن است که وکالت با موت و جنون هر یک از طرفین منفسخ می شود و دیگر اعتباری ندارد. ولو اینکه در ضمن عقد خارج لازم شرط شده باشد. فراموش نکنید که اگر موکل خودش مورد وکالت را انجام دهد باز هم عقد وکالت از بین می رود. هر چند ضمن عقد خارج لازم شرط شود.