مقررات وقف در قانون

وقف یکی از عقود معین در قانون مدنی است که در دسته عقود عینی جای می گیرد. به این معنا که علاوه بر ایجاب و قبول نیازمند قبض موقوف علیهم نیز است. اما مقررات وقف در قانون چیست؟ شرایط آن کدام است؟ در مقاله زیر با مفهوم عقد وقف و مقررات آن آشنا می شویم.

مفهوم وقف چیست؟ مقررات وقف در قانون

ماده 55 قانون مدنی عقد وقف را چنین تعریف می کند:

وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.

بنابراین، همانطور که از تعریف فوق برمی آید، وقف عقدی است که واقف عین مال (نه منافع حاصل از مال را) حبس می کند و منافع مال در جهتی که واقف انتخاب می کند به کار گرفته می شود.

انواع وقف کدام است؟ مقررات وقف در قانون

وقف در یک تقسیم بندی کلی به وقف عام و وقف خاص تقسیم می شود:

1- وقف عام:

زمانی وقف از نوع عام است که موقوف علیهم غیر محصور یا نامحدود باشند.

2- وقف خاص:

این نوع وقف در زمانی مطرح می گردد که موقوف علیهم محدود و محصور باشند.

در وقف مقررات ایجاب و قبول چگونه رعایت می می شود؟

به موجب مقررات مذکور در قانون در عقد وقف ایجاب با واقف و قبول به شکل زیر است:

1- وقف عام:

در وقف عام، قبول با حاکم (در دوران کنونی با اداره وقف) است.

2- وقف خاص:

در این نوع وقف، قبول با طبقه اول موقوف علیهم است. فرض کنید فردی، مالی را وقف خویشاوندان نسبی خود می کند. به موجب ماده 862 قانون مدنی خویشاوندان نسبی شامل مواد زیر:

…

۱) پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد.
۲) اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها.
۳) اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آنها.

در اینجا اگر طبقه اول موقوف علیهم (یعنی پدر و مادر و اولاد . اولاد اولاد) قبول کنند و قبض نیز صورت بگیرد عقد وقف تحقق پیدا می کند. مقررات وقف در قانون

آیا قبض در عقد وقف لازم است؟

بله. قبض در وقف حتما باید وجود داشته باشد. چه همانطور که گفتیم وقف از عقود عینی است و تا زمانی که قبض نشود، عقد محقق نمی شود.

توجه کنید در وقف عام قبض با متولی و در صورت نبود او با حاکم است. 

ماده 59 قانون مدنی در این خصوص مقرر می نماید:

اگر واقف عین موقوفه را به تصرف وقف ندهد وقف محقق نمی‌شود و هر وقت به قبض داد وقف تحقق پیدا می‌کند.

نکته: در وقف فوریت شرط نیست. بنابراین هر زمان می توان مال وقفی را به قبض داد. 

نکته: اگر در میان موقوف علیهم فرد محجوری وجود داشته باشد، ولی یا قیم آنها می تواند مال موقوفی را از جانب آنها قبض کند. ماده 63 قانون مدنی چنین اشاره می کند:

ولی و وصی محجورین از جانب آنها موقوفه را قبض میکنند و اگر خود واقف تولیت را برای خود قرار داده باشد قبض خود او کفایت‌ میکند.

وقف بر مقاصد نامشروع چه حکمی دارد؟ آیا چنین وقفی جایز است؟

فرض کنید الف خانه خود را وقف کرده تا در آن قمارخانه ای احداث شود. از آنجایی که قصد چنین معامله ای نامشروع است، وقف آن نیز باطل است.

ماده 66 قانون مدنی چنین بیان می کند:

وقف بر مقاصد غیر مشروع باطل است.

وقفی که در آن اضرار به طلبکاران وجود داشته باشد چه حکمی دارد؟ مقررات وقف در قانون

فرض کنید الف خانه خود را وقف کرده تا بیمارستانی در آن احداث شود و برای شفای بیماران سرطانی به کار گرفته شود. اما الف فردی است که دارای طلبکاران زیادی است. حال اگر، الف، خانه خود را وقف کند به طلبکاران زیان وارد می شود. در این صورت باید گفت که چنین وقفی که در جهت اضرار به دیّان یا طلبکاران است، منوط به تنفیذ طلبکاران خواهد بود.

ماده 65 قانون مدنی بیان می کند:

صحت وقفی که به علت اضرار دیان واقف واقع شده باشد منوط به اجازه دیان است.

نکته: اگر قبض و اقباض مالی ممکن نباشد، وقف آن مال نیز باطل است. فرض کنید الف انگشتری ذی قیمت دارد که متاسفانه در اعماق دریا غرق شده است. بنابراین امکان تسلیم و قبض آن وجود ندارد؛ مگر اینکه موقوف علیه یا موقوف علیهم خود غواص ماهری باشد که بتواند انگشتر را از اعماق دریا بیرون کشد. 

آیا وقف به چیزی که وجود ندارد (به اصطلاح وقف بر معدوم) صحیح است؟

خیر. موقوف علیه یا موقوف علیهم باید به هنگام وقف حضور داشته باشد. مگر در یک استثناء:

وقف بر معدوم به تبع موجود صحیح است. فرض کنید الف پدربزرگی است که مال خود را برای نوه پسری اش که هنوز به دنیا نیامده، وقف می کند.

بررسی نکات مهم عقد وقف مقررات وقف در قانون

1- اگر وقف از نوع وقف خاص باشد واقف نمی تواند در دسته موقوف علیهم قرار بگیرد. این در حالی است که در وقف عام اشکالی بر این امر وارد نیست و واقف می تواند خود در دسته ی موقوف علیهم باشد.

2- اگر چیزی از منظر عرف و عادت داخل در وقف باشد، جز وقف حساب می شود. فرض کنید الف باغ خود را وقف ساخت خانه برای اقشار نیازمند می کند. درختان موجود در باغ نیز داخل در وقف هستند.

3- متولی وقف می تواند حق الزحمه ای به نام حق التولیه دریافت کند.

4- در عقد وقف، متولی نمی تواند تولیت را به فرد دیگری واگذار کند. مگر اینکه واقف این اجازه را به او دهد. همچنین اگر شرطی برای مباشرت متولی در نظر گرفته نشده باشد، متولی می تواند وکیل بگیرد.

5- در وقف ممکن است دو یا چند متولی وجود داشته باشد. در این صورت باید نحوه فعالیت آنها مشخص شود. اگر متولیان به صورت استقلالی فعالیت کنند فوت هر کدام به فعالیت دیگری لطمه ای وارد نمی کند. اما اگر فعالیت آنها به صورت اجتماعی باشد، در صورت فوت یکی از آنها، دادگاه فرد دیگری را به متولیان اضافه می کند.

آیا امکان برکناری متولی وجود دارد؟

هر چند اصولا نمی توان متولی را برکنار کرد؛ مگر در دو جا:

1- برکناری متولی در عقد وقف شرط شده باشد.

2- خیانت متولی آشکار شود.

نکته: اگر صفت و وصف خاصی در متولی شرط شده باشد اما بعدا معلوم شود که متولی فاقد چنین صفتی بوده است، منعزل (عزل خود به خود) می گردد. فرض کنید آقای الف خانه خود را وقف ساخت مسجد کرده است. آقای ب نیز متولی وقف است. آقای الف به دلیل وصف امانتداری و امین بودن ب او را متولی قرار می دهد. حال مشخص می شود که او فاقد چنین صفتی است. در این صورت، آقای ب برکنار می شود. 

ماده 79 چنین مقرر کرده است:

واقف یا حاکم نمیتواند کسی را که در ضمن عقد وقف متولی قرار داده شده است عزل کنند مگر در صورتی که حق عزل شرط شده باشد‌و اگر خیانت متولی ظاهر شود حاکم ضم امین میکند.

آبا مال وقفی را می توان فروخت؟ مقررات وقف در قانون

بله. امکان فروش مال وقفی وجود دارد. البته با در نظر گرفتن دو شرط:

1- مال موقوفه منجر به خرابی شود. به طوریکه دیگر نتوان از آن منتفع شد.

2- در صورتی که بین موقوف علیهم درگیری پیش آید که بیم سفک دماء (خون ریزی) وجود داشته باشد.

مواد 88 و 349 قانون مدنی در این خصوص مقرر می کنند:

بیع وقف در صورتی که خراب شود یا خوف آن باشد که منجر به خرابی گردد به طوری که انتفاع از آن ممکن نباشد در صورتی جایز است‌ که عمران آن متعذر باشد یا کسی برای عمران آن حاضر نشود.

ماده 349:

بیع مال وقف صحیح نیست مگر در موردی که بین موقوف‌ علیهم تولید اختلاف شود به نحوی که بیم سفک دماء رود یا منجر بخرابی ‌مال موقوفه گردد و همچنین در مواردی که در مبحث راجع به وقف مقرر است.

بنابراین، اصولا، امکان بیع یا فروش مال موقوفه وجود ندارد.

در چه صورتی مال موقوفه صرف امور خیریه می شود؟

در دو فرض مال موقوفه صرف استفاده در امور خیریه می شود:

1- در صورتی که واقف مشخص نکرده باشد منافع مال موقوفه در چه جهتی استفاده شود. فرض کنید واقف گفته مال خود را وقف کردم تا از محل آن برای ایرانیان خرج شود.

2- در فرضی که منافع مال موقوفه در فرضی که مدنظر واقف بوده ناممکن شود. فرض کنید الف خانه خود را وقف سالمندان کرده اما غافل از آنکه خانه در طرح شهرداری قرار دارد.

ماده 91 قانون مدنی چنین بیان می کند:

در موارد ذیل منافع موقوفات عامه صرف بریات عمومیه خواهد شد:
۱- در صورتی که منافع موقوفه مجهول ‌المصرف باشد مگر اینکه قدر متیقنی در بین باشد.
۲- در صورتی که صرف منافع موقوفه در مورد خاصی که واقف معین کرده است متعذر باشد.

بریات عمومی: امور خیریه

نتیجه گیری مقاله مقررات وقف در قانون

وقف یکی از عقود معین در قانون مدنی است. قانون گذار عقد وقف را در دسته عقود عینی بر شمرده است. به این معنا که مال موقوفه باید مورد قبض و اقباض قرار بگیرد (صرف ایجاب و قبول کافی نیست). بنابراین، اگر مال وقفی مورد قبض و اقباض قرار نگیرد، عقد وقف تحقق پیدا نمی کند. گفتیم، وقف بر دو نوع است: وقف عام و وقف خاص. وقف عام وقفی است که موقوف علیهم در آن غیر محصور و نامشخص هستند. اما در وقف خاص، موقوف علیهم، مشخص و محصور هستند. در وقف خاص قبولی با حاکم و قیض آن با متولی و در نبود متولی با حاکم است. اما در وقف خاص، قبولی و قبض با طبقه اول موقوف علیهم است.

در وقف، واقف یا هر شخص دیگری می تواند متولی قرار بگیرد. به این معنا که اداره امورمال وقفی با او باشد. اگر دو یا چند شخص به عنوان متولی انتخاب شوند، باید دید که اداره مال موقوفه میان آنها به صورت استقلالی است و یا اجتماعی. اگر اداره مال موقوفه به صورت استقلالی باشد در این صورت فوت هر کدام از متولیان خللی به فعالیت بقیه وارد نمی کند. اما اگر اداره مال موقوفه به صورت اجتماعی باشد، در صورت فوت متولی، دادگاه شخص دیگری را اضافه می کند.

همچنین، می توان ناظر به متولیان اضافه کرد. ناظر نیز به دو نوع ناظر اطلاعی و ناظر استصوابی است. اگر ناظر از نوع استصوابی باشد همه تصمیمات باید به تصویب او برسد؛ حال آنکه ناظر اطلاعی تنها باید در جریان اداره امور باشد.

برای دریاقت وقت مشاوره حضوری و تلفنی به صفحه درخواست مشاوره مراجعه کنید.