عقد در یک تقسیم بندی در قانون مدنی به عقد معوض و مجانی (یا غیر معوض) تقسیم می شود. البته این دسته بندی تنها یکی از دسته بندی های مقرر در قانون مدنی است. وگرنه عقود از جهات مختلفی قابل تقسیم بندی هستند مثلا عقد مغابنه ای و مسامحه ای، عقد منجز و معلق که قبلا در مورد آن در نوشتارهای قبلی توضیح دادیم. دسته بندی عقود به عقود تملیکی و عهدی و عقود تجارتی و غیر تجارتی نیز از انواع دیگر تقسیم بندی هاست. در این نوشتار قصد داریم با مفهوم عقود مجانی یا همان غیر معوض که نقطه مقابل عقود معوض است، آشنا شویم. از این رو، برای درک بهتر موضوع لازم است ابتدا با عقد معوض یا معاوضی آشنا شویم. سپس به مفهوم عقد مجانی یا غیر معوض بپردازیم.
مفهوم عقد معوض چیست؟
عقد معوض یا معاوضی قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین مالی را به طرف دیگر می دهد و در ازای آن مالی دریافت می کند. در عقد معوض دو عوض وجود دارد که یکی در مقابل دیگری قرار می گیرد. به عبارت دیگر عقد، مبادله مالی با مال دیگر است. اعم از اینکه مالی که در ازای مال دیگر گرفته می شود هم زمان باشد یا بعدا دریافت گردد. مثال بارز برای عقد معوض عقد بیع و اجاره است. مثلا الف خودروی خود را به ثمن معلوم به ب می فروشد و یا الف خانه خود را در قبال اجاره بهای معلوم به ب اجاره می دهد. حالا که با مفهوم عقد معوض آشنا شدیم می توانیم راحت تر مفهوم عقد مجانی را بشناسیم. چرا که همان طور که گفتیم نقطه مقابل عقد معوض، همان عقد مجانی است.
مفهوم عقد مجانی:
عقد مجانی یا عقد غیر معوض قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین مالی را به دیگری می دهد بدون آنکه چیزی در مقابل آن دریافت کند. در این نوع عقد مبادله ارزش ها به چشم نمی خورد. به عبارت دیگر، چیزی که یکی از متعاقدین به طرف دیگر می دهد بلاعوض است. در راستای آشنایی با مفهوم عقد مجانی به دو عقد اشاره می کنیم: هبه و عاریه. این دو عقد از مصادیق عقد مجانی هستند.
البته لازم است برای درک بهتر مفهوم عقد مجانی، عقود معوض را از عقود تعهدی جدا کنیم. مثلا عاریه و ودیعه عقود تعهدی هستند اما عقد مجانی نیز محسوب می شوند. اما برخی از اشخاص عقود معوض را با عقود تعهدی اشتباه می گیرند. به عبارت دیگر می توان گفت عقود تعهدی دسته دیگری از عقود هستند که بنا به فراخور عقد ممکن است در دسته عقود مجانی نیز قرار بگیرند. در عقد عاریه شخصی مال خود را برای استفاده به شخص دیگر می دهد و در مقابل چیزی دریافت نمی کند. مثلا الف گردنبند طلای خود را به ب می دهد تا در عروسی خود از آن استفاده کند. ب نیز تعهد می کند که پس از استفاده از مال آن را به همان شکلی که بود به الف پس دهد.
در عقد هبه نیز شخصی مالی از اموال خود را به شخص دیگر هدیه می دهد. مثلا الف به منظور تولد ب یک خودرو به او هدیه می دهد. بدون آنکه در مقابل این هدیه مالی از ب دریافت کند. این عقود، عقود غیر معوض یا همان مجانی هستند.
فایده تقسیم عقود به عقود مجانی و معوض چیست؟
1- در راستای تعریف مفهوم عقد مجانی باید به اینکه توجه داشت که عقد معوض ممکن است عنوان تجارتی داشته باشد. در حالی که عقد مجانی چنین ماهیتی ندارد و همان طور که از نام این عقود مشخص است مجانی هستند. مثل هبه و عاریه.
2- در عقود مجانی شخصیت طرف علت عمده عقد است. مثلا در باب عقد هبه باید گفت انسان مال خود را به هر کسی نمی بخشد. بلکه به کسی می دهد که به او علاقه زیادی دارد. پس می توان چنین نتیجه گرفت که اشتباه در شخصیت طرف عقد می تواند به صحت عقد مجانی خدشه وارد کند. این امر نقطه مقابل قراردادهای معوض است. چرا که در این قراردادها شخصیت طرف به هیچ وجه مهم نیست و تاثیری در صحت عقد ندارد. مثلا الف که قصد فروش خانه خود را دارد آن را به هر کسی که خریدار باشد می فروشد.
3- نکته دیکر در باب مفهوم عقد مجانی این است که در نقل و انتقالات مجانی مالیات بیشتری از اشخاص اخذ می گردد. چرا که شخصی که مالی را رایگان به دست می آورد سزاوار آن است که مالیات بیشتری بدهد. همچنین قانون گذار برای حمایت از اشخاص به منظور جلوگیری از نقل و انتقالاتی که به ضرر خانواده است، مالیات سنگین تری اخذ می کند.
4- در راستای درک مفهوم عقد مجانی ذکر این نکته نیز مهم است که خیاراتی همچون خیار عیب و غبن در عقود مجانی یا غیر معوض جایی ندارند. اما در عقود معوض این خیارات جاری هستند. به عنوان مثال اگر الف خانه خود را به ب اجاره دهد در حالی که بخشی از خانه معیوب است و امکان تعمیر آن وجود ندارد، مستاجر (یعنی شخص ب) می تواند قرارداد اجاره را به استناد خیار عیب فسخ کند.
نتیجه گیری:
همان طور که در مفهوم عقد مجانی ذکر کردیم در این عقد شخصیت طرف علت عمده عقد است و خیاراتی همچون خیار غبن و عیب در این عقود راه ندارد. بارزترین مثال در عقود مجانی عقد هبه است که شخصی مالی را به رایگان به دیگری هبه می کند (هدیه می دهد). نقطه مقابل عقود مجانی عقود معوض هستند که شخص مالی را از دیگری می گیرد و عوض آن را به او می دهد. بیع و اجاره از این دسته از عقود هستند. همچنین باید توجه داشت که در عقود معوض بر خلاف عقود مجانی شخصیت طرف علت عمده عقد نیست. همچنین، عقود معوض ویژگی تجارتی بودن را نیز دارا هستند. در حالی که این امر در مورد عقود مجانی بی معنا است.
قبل از انعقاد هر گونه قرارداد حتما با وکیل یا مشاور حقوقی مشورت کنید و مشاوره لازم را دریافت نمایید. گروه وکلای ترنم عدالت با سالها سابقه در امور حقوقی، کیفری، خانوادگی، ثبتی شما را در احقاق حقوقتان یاری و مساعدت می نمایند. با ما تماس بگیرید و مشاوره رایگان دریافت کنید.
دیدگاه خود را در خصوص نوشتار “مفهوم عقد مجانی” برای ما بنویسید.
