حق شرط یکی از موضوعات مهم در حقوق بین الملل مربوط به معاهدات است. در واقع، می توان گفت حق شرط اصطلاحی است که در حوزه معاهدات بین المللی کاربرد دارد. اما مفهوم حق شرط چیست؟ آیا می توان گفت حق شرط همان استثناء قائل شدن برخی از بندهای معاهدات بین المللی است؟ آیا رعایت و اعمال حق شرط از سوی طرفین معاهده نیازمند پایبندی به اصول و شرایط خاصی است؟ در این نوشتار به تمامی سوالات فوق پاسخ می دهیم. اما در وهله اول باید با مفهوم حق شرط در معاهدات آشنا شویم.
مفهوم حق شرط در معاهدات بین المللی:
چنانچه یک کشور یا یک سازمان بین المللی به عنوان یک تابع حقوق بین الملل تمایل به انعقاد یک معاهده بین المللی با تابع دیگر حقوق بین الملل داشته باشد، می تواند از مفهوم حق شرط در معاهده استفاده کند. اما چه طور؟ ممکن است یک معاهده بین المللی برای تابع حقوق بین الملل تکالیف و مقرراتی مشخص کند که دست و پا گیر باشد. در این صورت تابع حقوق بین الملل دو راه پیش رو دارد:
1- از اینکه طرف معاهده واقع شود خودداری کند.
2- تمامی پل ها را پشت سر خود خراب نکند به گونه ای که به التزام چنین معامله ای رضایت دهد اما برخی از مقررات را نسبت به خودش استثناء کند. اینجا مفهوم حق شرط تجلی پیدا می کند.
چرا مفهومی به نام حق شرط در معاهدات بین المللی وجود دارد؟
هدف از در نظر گرفتن چنین معاهده ای نزدیکی ملت ها از طریق گسترش جامعه طرف های معاهدات چند جانبه است.
اما مفهوم حق شرط به طور دقیق چیست؟
از نظر حقوق معاهدات بین المللی حق شرط به اعلامیه یک جانبه ای گفته می شودکه هر کشور یا سازمان بین المللی تحت هر نام و هر عبارت به هنگام امضاء، تصویب، قبولی، تصدیق معاهده، تایید رسمی یا الحاق به معاهده و یا صدور اعلامیه جانشینی کشورها نسبت به معاهدات بین المللی صادر می کند. در واقع، کشورها بر اساس مفهوم حق شرط اعلام می کنند که قصد استثنا کردن یا تغییر دادن اثر حقوقی برخی از مقررات آن معاهده را دارند.
شرایط اعمال حق شرط چیست؟
حق شرط باید صریح، روشن، مشخص، منجز باشد. امکان اعمال حق شرط مشترک از سوی تعدادی از کشورها و سازمان های بین المللی وجود دارد.
آیا حق شرط با اعلامیه تفسیری فرق دارد؟
بله. مفهوم حق شرط همان طور که در بالا تعریف کردیم با مفهوم اعلامیه تفسیری تفاوت های زیادی دارد. چه اینکه اعلامیه تفسیری روشن کننده مقررات مبهم معاهده است. در حالی که همان طور که طبق مفهوم حق شرط گفتیم، حق شرط به معنای مستثنی کردن و تغییر دادن برخی از مقررات معاهده است.
اعمال حق شرط بر انواع معاملات:
اعمال حق شرط نسبت به معاهدات قانون ساز و عام و معاملاتی که دارای قواعد آمره بین المللی هستند جای بحث و تامل است. زیرا چنین عملی با هدف و موضوع این گونه معاهدات همخوانی ندارد. اما در مقابل استفاده از مفهوم حق شرط در معاهدات چند جانبه قراردادی امکان پذری است. البته کشورها با شرایطی نسبت به معاهدات قانون ساز حق شرط قائل می شوند.
نکات اساسی نظام حق شرط چیست؟
1- لازم نیست حق شرط در معاهده درج شود. اما اگر در معاهده ذکر گرد نیازمند تایید بعدی طرف های معاهده نیست.
2- ممکن است در معاهده ای حق شرط منع شده باشد در این صورت نمی توان در پذیرش آن معاهده حق شرط قائل شد.
3- در برخی از معاهدات حق شرط نسبت به برخی از معاهدات جایز نیست. مثلا در عهدنامه 1958 ژنو در مورد ماهیگیری امکان اعمال حق شرط نسبت به فلات قاره وجود ندارد.
4- اعمال حق شرط نباید با هدف و موضوع معاهده مغایرت داشته باشد. مثلا در معاهدات قانون ساز اعمال حق شرط با هدف معاهده مغایر است. همچنین این امر در مورد معاهداتی که در بردارنده قواعد آمره بین المللی هستند هم وجود دارد.
5- چنانچه در معاهده موسس یک سازمان بین المللی یک طرف قصد اعمال حق شرط را داشته باشد این امر باید به تصویب رکن صلاحیتدار آن سازمان برسد.
6- اگر حق شرط یک طرف مورد پذیرش قرار بگیرد هر دو طرف در مقابل یکدیگر متعهد می شوند بدون آنکه مقررات مشمول حق شرط در حوزه تعهدات آن ها قرار گیرد.
7- ممکن است اعمال حق شرط یک طرف مورد اعتراض طرف دیگر قرار بگیرد. در این صورت حق شرط اعتبار خود را از دست می دهد.
8- مهلت اعتراض به حق شرط 12 ماه از تاریخ اطلاع از حق شرط یا تا زمان اعلام رضایت به التزام به معاهده است (هر کدام که موخر باشد).
9- حق شرط و اعتراض به حق شرط هر دو قابل استرداد هستند.
نتیجه گیری:
مفهوم حق شرط این است که یکی از طرفین معاهده برخی از مقررات معاهده را نسبت به خود مستثنی کند که این امر با مفهوم اعلامیه تفسیری مغایر است. برخی از معاهدات قانون ساز هستد و یا دارای قواعد آمره بین المللی می باشند که نسبت به آن ها امکان اعمال حق شرط وجود ندارد. اما اعمال حق شرط نسبت به معاهدات قراردادی امکان پذیر است. مفهوم حق شرط قابل اعتراض است. مهلت اعتراض به حق شرط 12 ماه از تاریخ اطلاع از حق شرط یا تا زمان اعلام رضایت به التزام به معاهده است (هر کدام که موخر باشد).
نظر شما در خصوص نوشتار مفهوم حق شرط چیست؟ در قسمت دیدگاه ها نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.