حَجر (به فتح ح و سکون ج) در لغت به معنای ممنوعیت و بازداشته شدن است. اما مفهوم حجر در قانون و در اصطلاح حقوقی منظور نداشتن اهلیت تمتع (دارا شدن حق) و اهلیت استیفاء (اجرای حق) است. در این مقاله به مفهوم حجر در قانون و انواع محجورین پرداخته خواهد شد.
انواع حجر در قانون
با در نظر گرفتن مفهوم جر در قانون مدنی ما، محجوریت به دو نوع محجوریت عام و محجوریت خاص تقسیم می شود:
1- محجوریت عام:
منظور از محجوریت عام این است که شخصی به طور کلی از انجام دادن امور تصرف در اموال خود محروم باشد. به عنوان مثال محجور دائمی برای تصرف در اموال خود برای همیشه ممنوع است. بنابراین ولی قهری یا قیم او باید این کار را انجام دهد.
2- محجوریت خاص:
منظور از محجوریت خاص این است که شخص تنها در پاره ای از امور خود دچار مشکل شود. به عنوان مثال صغیر ممیز و سفیه می توانند برخی از امور خود را به تنهایی انجام دهند که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت:
انواع محجوریت
1- صغیر:
با توجه به مفهوم حجر در قانون، صغیر به فردی اطلاق می شود که به سن بلوغ نرسیده باشد. سن بلوغ برای پسر پانزده سال تمام قمری و برای دختر 9 سال تمام قمری است. تبصره 1 ماده 1210 قانون مدنی چنین مقرر نموده است:
سن بلوغ در پسر 15 سال تمام قمری و در دختر 9 سال تمام قمری است.
2- غیر رشید:
غیر رشید به فردی اطلاق می شود که به سن 18 سال تمام نرسیده باشد و عقل معاش نداشته باشد. البته افرادی که متقاضی دریافت حکم رشد هستند باید این امر را در نزد دادگاه اثبات نمایند.
3- مجنون:
مجنون به فردی اطلاق می شود که نیروی درک و تعقل در امور مالی و غیرمالی را ندارد.
تقسیم بندی جزئی تر محجورین در قانون
1- صغیر:
همان طور که گفته شود و با اقتباس از مفهوم حجر در قانون مدنی صغیر به فردی اطلاق می شود که به سن بلوغ نرسیده باشد که در یک دسته بندی جزئی تر، صغیر به دو دسته صغیر ممیز و صغیر غیرممیز تقسیم می شود. صغیر غیرممیز معمولاً به کودکان زیر 7 سال اطلاق می شود. این کودکان معمولاً توانایی تشخیص درست و نادرست و زشت و زیبا را ندارند.اما در مقابل صغیر ممیز معمولاً به کودکان بالای 7 سال اطلاق می شود. این کودکان توانایی تشخیص خوب و بد را دارند. صغیر ممیز می تواند قبول هدیه کند و به عبارتی تملکات بلاعوض او صحیح است. ماده 1212 قانون مدنی مقرر کرده است:
اعمال و اقوال صغیر تا حدی که مربوط به اموال و حقوق مالی او باشد باطل و بلااثر است معذالک صغیر ممیز میتواند تملک بلاعوض کند. مثل قبول هبه و صلح بلاعوض و حیازت مباحات.
مجنون:
با استنباط از مفهوم حجر در قانون مدنی، مجنون به دو دسته مجنون دائمی و مجنون ادواری (دوره ای) تقسیم می شود. فردی که به جنون دائم مبتلا است به هیچ وجه نمی تواند در امورد خود تصرف کند. در مقابل مجنون ادواری در حالت افاقه (هوشیاری) می تواند اعمال حقوقی انجام دهد. اما باید افقه یا هوشیاری او اثبات شود. ماده 1213 قانون مدنی مقرر می کند:
مجنون دائمی مطلقاً و مجنون ادواری در حال جنون نمیتواند هیچ تصرفی در اموال و حقوق مالی خود بنماید ولو با اجازه ولی یا قیم خود لکن اعمال حقوقی که مجنون ادواری در حال افاقه مینماید نافذ است مشروط بر اینکه افاقه او مسلم باشد.
غیر رشید:
بر اساس مفهوم حجر در قانون، اعمال غیر مالی غر رشید صحیح و نافذ است. بنابراین غیر رشید می تواند ازدواج کند. اما در مورد اعمال مالی نمی تواند تصمیم گیری کند؛ مگر اینکه ولی یا قیم او اجازه دهد. تملکات بلاعوض سفیه (غیر رشید) مانند قبول هبه صحیح است. برای اطلاعات بیشتر در مورد هبه مقاله هبه در قانون مدنی را بخوانید.
ماده 1214 قانون مدنی چنین متذکر شده:
معاملات و تصرفات غیر رشید در اموال خود نافذ نیست مگر با اجازه ولی یا قیم او اعم از اینکه این اجازه قبلا داده شده باشد یا بعد از انجام عمل. معذالک تملکات بلاعوض از هر قبیل که باشد بدون اجازه هم نافذ است.
تلف مال توسط صغیر، مجنون و سفیه
در مورد تلف مال توسط صغیر، مجنون و سفیه باید میان دو فرض قائل به تفکیک شد:
1- اگر مالک خودش مالش را به تصرف صغیر یا مجنون دهد:
در این فرض مسئولیتی متوجه فرد صغیر یا مجنون نیست. مالکی که خودش مالش را به تصرف صغیر یا مجنون می دهد در واقع سبب اقوی از مباشر در نظر گرفته می شود. بنابراین خود مالک مسئول خواهد بود. اما به نظر می رسد سفیه و مجنون ادواری در حالت افقه در مقابل مالک مسئولیت داشته باشند.
2- اگر صغیر، مجنون یا سفیه خود باعث تلف مالی شوند:
در این فرض به نظر می رسد، صغیر، مجنون و سفیه مسئولیت خواهند داشت و خود ضامن هستند. هر چند اگر خود نتوانند جبران خسارت کنند به موجب قواعد مسئولیت مدنی ولی، یا سرپرست آنها در مقابل مالک مسئول خواهد بود.
برای اطلاعات بیشتر روی آیکون زیر کلیک کنید.
نتیجه گیری مقاله
حجر در قانون مدنی به سه دسته صِغَر، جنون و سَفَه تقسیم می شود. صغیر نیز در یک تقسیم بندی به صغیر ممیز و صغیر غیرممیز تقسیم می شود. صغیر غیرممیز، صغیری است که کمتر از 7 سال دارد. از این رو توانایی تشخیص هیچ چیز را نخواهد داشت. اما صغیر ممیز، صغیر بالای 7 سال است که می تواند تملکاتِ بلاعوض را قبول کند. جنون نیز به دو نوع جنون ادواری و دائمی تقسیم می شود. در جنون ادواری اگر مجنون، در حالت جنون به سر ببرد، اعمال او هیچ اعتباری نخواهد داشت. اما اگر در حالت افاقه باشد اعمال او معتبر است. سفیه به فردی اطلاق می شود که توانایی انجام امور مالی را ندارد. در واقع، سفیه عقل معاش ندارد. از این رو، اگر امور مالی به او سپرده شود، انجام آن توسط سفیه اعتباری ندارد. حال، چنانچه امور غیرمالی به او سپرده شود، می تواند آن را انجام دهد.
بسیار عالی