زمانی که مسئولیت بین المللی یک کشور محرز می شود، آن کشور مکلف است از کشور زیان دیده جبران خسارت کند. در واقع، می توان چنین گفت که جبران خسارت یکی از آثار مسئولیت بین المللی کشورها به شمار می رود. میان آرای اصداری از دیوان بین المللی دادگستری (ICJ)، الزام کشور خاطی به جبران خسارت به وضوح مشهود است. در این نوشتار ابتدا سعی داریم تا با مفهوم جبران خسارت در بین الملل آشنا شویم و سپس روشهای جبران خسارت کشورها در زمانی که خسارت به یکدیگر وارد می کنند، را بیان داریم.
شفاف سازی مفهوم خسارت:
خسارت هم در حقوق داخلی و هم در حقوق بین الملل کاربرد دارد. در حقوق بین الملل مفهوم خسارت در بردارنده خسارت مادی و معنوی و البته خسارت مستقیم و غیر مستقیم و خسارت با واسطه و بی واسطه است. در ادامه این نوشتار به بررسی انواع روشهای جبران خسارت کشورها می پردازیم.
خسارت مادی به چه معنا است؟
منظور از این نوع خسارت ورود صدمه و آسیب به اموال و دارایی های یک کشور است. مثلا تخریب سفارت خانه یک کشور می تواند مثال بارزی از ایراد خسارت مادی به یک کشور باشد.
مراد از خسارت معنوی چیست؟
همین طور که از نام این خسارت پیداست، در این نوع از خسارت هیچ لطمه و آسیب مادی به کشور وارد نمی گردد. بلکه خسارت از حیث معنوی وارد خواهد شد. یکی از بارزترین مصادیق خسارت های معنوی می تواند توهین و بی احترامی کشوری به کشور دیگر و یا توهین به کارمندان سفارت یا دیپلماتیک آن کشور باشد. همان طور که در بالا اشاره کردیم ورود خسارت به یک کشور می تواند از منظر دیگری نیز قابل تقسیم بندی باشد. ورود خسارت به طور مستقیم، ورود خسارت به طور غیر مستقیم، ورود خسارت با واسطه و ورود خسارت بی واسطه.
بررسی خسارت مستقیم و خسارت غیر مستقیم:
خسارت مستقیم خسارتی است که میان ایراد ضرر (اعم از ضرر مادی و ضرر معنوی) و ورود خسارت رابطه علیت یا سببیت برقرار باشد. منظور از این نوع خسارت این است که خسارت به طور مستقیم منجر به ورود صدمه و آسیب به کشور شود. اما در مقابل خسارت غیر مستقیم مطرح است. در این نوع خسارت، رابطه علیت میان ایراد ضرر و ورود خسارت وجود ندارد. این نوع خسارت در مراجع بین المللی قابل مطالبه نیست.
بررسی خسارت بی واسطه و خسارت با واسطه:
منظور از خسارت بی واسطه خسارتی است که به کشور وارد گردد. اما خسارت با واسطه خسارتی است که به شخص یا اشخاص (اتباع کشور) وارد می شود.
اکنون که با مفوم خسارت آنا شدیم. روشهای جبران خسارت کشورها در هنگام ورود ضرر به یکدیگر را بررسی می کنیم. در حقوق بین الملل پنج نوع روش برای جبران خسارت کشورها وجود دارد. این روشها عبارتند از:
1- بازگرداندن (اعاده) وضع به حالت سابق
2- جلب رضایت کشور ریان دیده
3- تعهد کشور خاطی به عدم تکرار عمل
4- اقدامات متقابل و
5- پرداخت غرامت.
در ادامه به طور تفصیلی به بررسی تک تک این موارد می پردازیم:
1- بازگردادن وضع به حالت سابق:
این نوع روش جبران خسارت بهترین و اساسی ترین روش است. البته متاسفانه همیشه امکان اِعمال این روش وجود ندارد. فرض کنید ساختمان سفارت متعلق به یک کشور توسط کشور خاطی مورد خسارت قرار می گیرد. اگر امکان اعاده وضع به حالت سابق وجود داشته باشد، کشور خاطی باید عملیات ترمیم و جبران خسارت را انجام دهد و ساختمان را به حالت اول بازگرداند.
2- جلب رضایت کشور زیان دیده:
چنانچه اعاده وضع به حالت سابق میسر نبود، کشور خاطی باید به دنبال دومین راه جبران خسارت یعنی جلب رضایت کشور قربانی باشد. اصولا جلب رضایت کشور زیان دیده به عنوان یکی از روشهای جبران خسارت کشورها به شکل ابراز تاسف، عذرخواهی از کشور قبانی، اعزام نماینده برای دلجویی و شفاعت و … است.
3- تعهد کشور خاطی به عدم تکرار عمل متخلفانه بین المللی:
سومیت روش جبران خسارت کشورها از یکدیگر این است که کشور خاطی تعهد و تضمین دهد که عمل متخفانه خود را تکرار نخواهد کرد. در این روش، کشور خاطی باید تمام تلاش خود را نماید تا کشور قربانی را از عدم تکرار عمل متخلفانه خود مطمئن سازد.
4- اقدامات متقابل:
اقدامات متقابل یکی از روشهای جبران خسارت کشورها است. طبق این روش، کشور قربانی این اختیار را دارد که هر اقدامی علیه کشور خاطی انجام دهد تا او را مجبور به جبران خسارت کند. اما توسل به این روش بر خلاف سایر روشهای جبران خسارت که فوقا اشاره کردیم شرایطی دارد. در ادامه نوشتار به شرایط استفاده از اقدامات متقابل در روابط میان کشورها اشاره می کنیم:
شرایط استفاده از اقدامات متقابل به عنوان یکی از روشهای جبران خسارت کشورها:
1- کشور زیان دیده ابتدا باید با کشور خاطی مذاکره کند. حتی اگر روند مذاکرات با شکست مواجه گردد.
2- کشور قربانی باید اصل تناسب را در اقدامات متقابل خود رعایت کند.
3- رعایت قوانین آمره از سوی کشور قربانی. همچون اصل انصاف، اصل منع جنایت علیه بشریت، اصل منع کشتار جمعی و …
4- احترام کشور قربانی به حقوق بنیادین بشری
5- چنانچه کشور متخلف به اقدامات خود خاتمه داد، کشور قربانی نیز باید اقدامات متقابل را متوقف کند.
6- کشور قربانی باید این امر را رعایت کند که ضرری متوجه شخص ثالث نگردد.
7- کشور قربانی باید این مورد را رعایت کند که به تمامیت ارضی و حاکمیت کشور خاطی احترام بگذارد.
8- کشور قربانی باید به اصل مصونیت دپلماتیک احترام بگذارد.
اقدامات متقابل به عنوان آخرین روش جبران خسارت از سوی کشورها مورد استفاده قرار می گیرد.
5- جبران غرامت:
معمول ترین روش جبران خسارت، پرداخت غرامت است. طبق این روشف کشور خاطی ملزم به پرداخت مبلغی برای جبران خسارت کشور قربانی می شود. این مبلغ شامل خسارت های احتمالی (عدم النفع) نیز خواهد شد.
بیان یک قضیه در خصوص روشهای جبران خسارت کشورها:
قضیه برادران لاگراند یکی از قضایای مهم بین المللی است که به موجب آن کشور خاطی ملزم به پرداخت خسارت و جلب رضایت کشور زیان دیده شد. در این نوشتار به بررسی اجمالی این قضیه می پردازیم.
قضیه برادران لاگراند چیست؟
در هفت ژانویه 1982 دو برارد به نام های کارل هاینز لاگراند و والتر برنهارد لاگراند مرتکب یک سرقت مسلحانه از بانکی واقع در ایالت آریزونای آمریکا شدند. آن ها یک شخص را کشتند و یک شخص را به طرز وحشتناکی مجروح کردند. این دو برادر از اتباع آلمان بودند. هر چند از سنین کودکی (چهار یا پنج سالگی) به ایالت متحده آمریکا رفته و در آنجا اقامت داشتند. اما هرگز تابعیت آمریکا را دریافت نکرند.
پس از دستگیری، دو برادر اصرار داشتند که وفق حقوق کنسولی خود، دولت متبوعشان یعنی آلمان را در جریان اتفاقی که رخ داده قرار دهند. اما به رغم تمامی اصرارها فرماندار آریزونا قبول نکرد و در نهایت حکم اعدام دو برادر اجرا شد. پس اطلاع دولت آلمان، این دولت عیله ایالات متحده آمریکا در دیوان بین المللی دادگستری اقامه دعوا نمود. آلمان معتقد بود که ایالات متحده آمریکا مفاد کنواسیون وین رد مورد روابط کنسولی را نقض کرده است.
النهایه در تاریخ بیست و یکم ژوئن 2001، دیوان بین المللی دادگستری به نفع آلمان رای داد. وفق نظر دیوان، مقررات داخلی کشورها نمی توان مفاد کنواسیون وین در مورد حقوق کنسولی مصوب 1963 را نقض کند. بر اساس نظر دیوان ایالات متحده به پرداخت مبلغ به دولت آلمان به عنوان جبران خسارت محکوم شد. البته تعهد داد که دیگر چنین عملی را تکرار نکند. همان طور که در نوستار اشاره کردیم تعهد دولت متخلف به عدم تکرار عمل متخالفانه بین المللی یکی از روشهای جبران خسارت کشورها از یکدیگر است.
سخن آخر:
جبران خسارت در روابط بین المللی کشورها همچون حقوق داخلی وجود دارد. در صورتی که کشوری با عمل متخلفانه خود موجبات ورود خسارت به کشور دیگر را فراهم کند، باید از او جبران خسارت نماید. روشهای جبران خسارت کشورها از یکدیگر به موجب حقوق بین الملل به پنج دسته قابل تقسیم بندی است: اعاده وضع به حالت سابق، جلب رضایت زیان دیده، تعهد به عدم تکرار عمل، اقدامات متقابل کشور قربانی و پرداخت غرامت. مرسوم ترین روش جبران خسارت کشورها از یکدیگر پرداخت غرامت است. اما مطلوب ترین روش، اعاده وضع به حالت سابق است که متاسفانه در تمامی موارد قابلیت اجرا ندارد.