حل اختلافات بین المللی میان تابعان حقوق بین الملل از اهداف مهم حقوق بین الملل است. همان طور که در حقوق داخلی، مجموعه روشهایی برای حل اختلافات وجود دارد، در حقوق بین الملل نیز حل اختلافات بین المللی از اهمیت بسزایی برخودار است. به گونه ای که یکی از اقداماتی که در کنفرانس لاهه در سال 1907 انجام گرفت، تنظیم معاهده ای در خصوص حل و فصل مسالت آمیز اختلافات بین المللی بود.
بر اساس این معاهده، کشورها ملزم هستند اختلافات خود را به طور مسالمت آمیز و بدون توسل به زور حل و فصل نمایند. در ادامه این نوشتار ابتدا با مفهوم اختلافات بین المللی آشنا می شویم. سپس انواع روش های حل اختلافات بین المللی (اعم از سیاسی و حقوقی) را ذکر می کنیم.
تبیین مفهوم اختلاف بین المللی:
عدم توافق تابعان حقوق بین الملل بر سر یک موضوع را اختلاف بین المللی می گویند. این، ساده ترین و بهترین تعریفی است که می توان از اختلاف بین المللی ارائه داد.
شناسایی انواع اختلافات بین المللی:
اختلافات بین المللی در یک دسته بندی کلی به اختلافات حقوقی و سیاسی تقسیم می گردند.
1- اختلافات حقوقی:
منظور از این نوع اختلافات، اختلافاتی است که بر سر یک موضوع حقوقی حادث می گردد. مثلا طرفین یک معاهده در مورد تفسیر و اجرای یک معاده دچار اختلاف نظر هستند. بنابراین، وفق آنچه که گفتیم، می توانیم اختلافات حقوقی را به شکل زیر دسته بندی کنیم:
1- اختلافات مربوط به تفسیر و اجرای معاهده
2- اختلافات مربوط به موضوعات حقوقی مثل مصونیت دیپلمات های کشورها نزد یکدیگر
3- اختلافات مربوط به نقض یک تعهد بین المللی. مثل تجازو، جنایت علیه بشریت، تعرض به حاکمیت ارضی و …
4- اختلاف در مورد جبران غرامت و پرداخت خسارت تابعان حقوق بین الملل.
2- اختلافات سیاسی:
در صورتی که دو کشور از منظر منافع دچار تعارض و تضاد با یکدیگر شوند، اختلاف از نوع سیاسی است نه حقوقی. البته، باید توجه کنیم که تمییز و تفکیک یک اختلاف سیاسی از حقوقی بسیار سخت است. از این رو، بسیاری از اختلافات ماهیت ذوجنبتین دارند؛ یعنی حقوقی-سیاسی هستند.
حل اختلافات بین المللی:
اکنون که مفهوم اختلاف و انواع اختلاف بین المللی را بررسی کردیم، به روش های حل اختلافات بین المللی می پردازیم. روش های حل اختلافات بین المللی به دو نوع روش های غیر حقوقی و روش های حقوقی حل اختلاف تقسیم می گردند.
1- روش های غیر حقوقی حل اختلاف بین المللی:
مذاکره دیپلماتیک، پایمری یا مساعی جمیله (good offices)، میانجیگری، تحقیق و سازش از روش های غیر حقوقی حل اختلافات بین المللی هستند.
-
مذاکره:
اولین و بهترین راه برای حل اختلافات بین المللی مذاکره دیپلماتیک است. این مذاکره معمولا از طریق نمایندگان کشورها انجام می گیرد. اما، چنانچه کشورها نتوانند از طریق مذاکره اختلافات خود را حل و فصل نمایند، به سایر روش های حل اختلاف متوسل می شوند.
-
پایمری (مساعی جمیله):
در این روش، یک شخص ثالث میان تابعان حقوق بین الملل که درگیر اختلاف هستند، میانجیگری می کند. اما مستقیما در حل اختلاف دخالت نمی کند. همین امر نقطه تمییز پایمردی از میانجیگیری است که در ادامه نوشتار به آن می پردازیم.
-
میانجیگری
به موجب این روش، شخص ثالثی نقش میانجیگری در اختلاف حادث شده میان دو تابع حقوق بین الملل ایفا می کند و خودش نیز روند مذاکره میان طرفین دعوا مستقیما دخالت می کند.
-
تحقیق:
گاهی در صورت بروز اختلاف میان تابعان حقوق بین الملل، کمیسیون تحقیق تشکیل می شود. در رای کمیسیون تحقیق، شخص بی طرفی وجود دارد که با کمک هیئت تحقیق موضوع را بررسی می کنند و گزارش کامل ارائه می دهند. در گرازش ارائه شده خواه و ناخواه مسئولیت کشورها آشکار خواهد شد.
-
سازش:
یکی دیگر از روش های حل اختلافات بین المللی سازش است. این روش شباهت زیادی به روش تحقیق دارد. اما کمیسیون سازش، صرفا به بررسی و تحقیق پیرامون موضوع نمی پردازد؛ بلکه، راه حلی برای حل موضوع ارائه می کند. اما کمیسیون سازش مرکب از پنج عضو است که مصلِح نام دارند که هر یک از آن ها تابعیت یکی از کشورهای طرف اختلاف یا تابعیت یک کشور بی طرف را دارد.
2- روش های حقوقی حل اختلافات بین المللی:
به طور عمده دو روش حقوقی برای حل اختلافات وجود دارد: 1- مراجعه به داوری 2- مراجعه به دادگستری. هر یک از این روش ها احکام خاصی دارند که در این نوشتار به بررسی آن ها می پردازیم.
1- داوری بین المللی:
به موجب این روش، داور یا داورانی به موضوع مورد اختلاف طرفین دعوا رسیدگی و سپس رای مقتضی را صادر می کنند. داوری معمولا نسبت به دادگستری مقبول تر است. چه اینکه طرفین اختلاف می توانند داور خود را انتخاب کنند. سرعت رسیدگی بیشتر است و هزینه دادرسی کم تر است. همچنین، داور نسبت به قاضی مودر اعتماد بیشتری است و تسلط بیشتری به موضوع رسیدگی دارد. در روش داوری اختلاف میان طرفین حالت محرمانگی بیشتری دارد.
داوری میان طرفین اختلاف به چه شکل انجام می گیرد؟
روش داوری میان طرفین در دو قالب صورت می گیرد:
1- داوری اختیاری:
به موجب این روش دو طرف توافق می کنند که اختلاف خود را به داوری ارجاع دهند و یک موافقت نامه خاص (compromise) میان آن دو منعقد می گردد.
2- داوری اجباری:
این نوع داوری به دو نوع تقسیم می شود:
-
شرط داوری:
دو طرف معاهده ای با یکدیگر دارند که در آن معاهده شرط می کنند اختلاف حادث شده را به داوری ارجاع دهند. البته، شرط ارجاع به داوری فرع بر موضوع اصلی معاهده است. مثلا موضوع اصلی معاهده در مورد بهره برداری از منابع واقع در منطقه انحصاری اقتصادی است. اما در آن معاهده شرط می کنند که در صورت بروز اختلاف، آن را از طریق داوری حل و فصل نمایند.
-
معاهده دایمی داوری:
این معاهده در سال 1965 برای حل اختلافات بین المللی میان کشورها و اتباع سایر کشورها در حوزه سرمایه گذاری است. از این رو، بر اساس این معاده یک مرکز بین المللی حل اختلافات مربوط به سرمایه گذاری تشکیل شده که موضوع آن حل اختلافات سرمایه گذاری است.
2- دیوان بین المللی دادگستری (international court of joustice – ICJ):
حل و فصل اختلافات از طریق دادگستری نیز دارای سابقه است و از روش های مطلوب حل و فصل اختلاف به شمار می رود. طبق این روش، دیوان بین المللی دادگستری قضات کهنسال خود را به کار می گیرد تا در صورت حدوث اختلاف، میان تابعان حقوق بین الملل موضوع را فیصله دهد. قبل از شکل گیری دیوان بین المللی دادگستری به عنوان رکن قضایی منشور حقوق بین الملل، دیوان دایمی دادگستری وظیفه حل و فصل اختلافات میان تابعان حقوق بین الملل را عهده دار بود.
دیوان دایمی دادگستری نسبت به دیوان بین المللی دادگستری فعال تر بود بود. به گونه ای که ظرف 23 سال، در حدود 31 پرونده رای صادر کرده بود. این آمار در دیوان بین المللی دادگستری به مراتب کمتر است. دیوان بین المللی دادگستری در ظرف 30 سال به 31 پرونده رسیدگی کرده است (حدودا سالی یک پرونده). البته شاید این امر بدان خاطر باشد که حل و فصل اختلافات از طریق داوری با اقبال بیشتری رو به رو شده است.
بررسی صلاحیت های دیوان بین المللی دادگستری:
صلاحیت دیوان بین المللی دادگستری به دو دسته ترافعی و مشورتی تقسیم می گردد.
صلاحیت ترافعی دیوان بین المللی دادگستری:
منظور از صلاحیت ترافعی حل یک نزاع یا اختلاف میان تابعان حقوق بین الملل است. این نوع صلاحیت دیوان به دو نوع قابل تقسیم بندی است.
1- صلاحیت عام فیصله اختلافات بین المللی:
مثل عهدنامه اروپایی برای حل اختلافات بین المللی.
2- معاهداتی با شرط رجوع به دیوان بین المللی دادگستری: بر اساس این روش، طرفین در ضمن معاهده شرط می کنند که در صورت بروز اختلاف، ان را به دیوان بین المللی دادگستری ارجاع دهند.
3- شرط اختیاری صلاحیت اجباری دیوان: کشورهایی که اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری را قبول کرده اند، می توانند در هر زمان اعلام که صلاحیت اجباری دیوان بین المللی دادگستری را پذیرفته اند. البته این امر تنها در مورد کشورهایی است که هر دو طرف شرط اختیاری صلاحیت اجباری دیوان را پذیرفته باشند. در این روش لازم است که کشورها اعلامیه پذیرش صلاحیت اجباری دیوان را به دبیر کل سازمان ملل بدهند. دبیر کل نیز رونوشت آن را به کلشه کشورهای عضو می دهد. کشورها می توانند این صلاحیت دیوان را به صورت مشروط (مثلا تنها برای ده سال) بپذیرند.
صلاحیت مشورتی دیوان بین المللی دادگستری:
در صلاحیت مشورتی، نظریه مشورتی دیوان بین المللی دادگستری، به تقاضای مجمع عمومی و یا شورای امنیت از سوی دیوان بین المللی دادگستری صادر می شود. پس، در این نوع صلاحیت، نزاع و اختلافی میان کشورها حادث نشده است.
خصوصیات آرای دیوان بین المللی دادگستری:
1- الزام آور بودن
2- قطعی و غیر قابل تجدید نظر بودن
3- داشتن ضمانت اجرا.
سخن پایانی:
اختلاف بین المللی در صورت عدم توافق تابعان حقوق بین الملل در یک موضوع حادث می شود. یکی از اهداف حقوق بین الملل حل و فصل اختلافات بین المللی میان تابعان است. این اختلافات گاه جنبه حقوقی دارد و گاه جنبه سیاسی. برای حل اختلافات نیز می توان به روش های غیر حقوقی و یا روش های حقوقی متوسل شد. روش های غیر حقوقی اختلافات بین المللی شامل مذاکره، مساعی جمیله، میانجیگیری، هیئت تحقیق و سازش هستند و روش های حقوقی حل اختلافات بین المللی شامل داوری و دادگستری هستند. همان طور که در این نوشتار متذکر شدیم، امروزه داوری نسبت به دادگستری از اقبال بیشتری میان تابعان حقوق بین الملل برخودار است.