عقود در یک دسته بندی کلی به عقود صریح و عقود معاطاتی تقسیم بندی می شوند. علت اصلی جدا کردن عقود به دو دسته عقد صریح و عقد معاطاتی به نحوه ابراز قصد در آن ها باز می گردد. چه اینکه در برخی از عقود طرفین به صراحت قصد خود را ابراز می دارند. اما گاهی نیز ممکن است قصد انشای عقد صریحا بیان نشود. بلکه، صرفا با قبض و اقباض قصد اعلام گردد. به این نوع عقود، عقود معاطاتی می گوییم. البته، تمامی عقود نمی توانند به شکل معاطاتی منعقد شوند. از این رو، عقد معاطاتی، استثنائاتی دارد. در این نوشتار ابتدا با معنای عقد معاطاتی آشنا می شویم و سپس به بیان استثنائات آن و البته کاربرد این عقد در دنیای کنونی می پردازیم.
معنای عقد معاطاتی:
همانطور که در مقدمه نوشتار گفتیم، اصولا عقد با قصد صریح انشاء می شود. مثلا رضا قصد فروش ملک خود را دارد. از سوی دیگر حسن نیز قصد خرید ملک رضا را دارد. رضا پیشنهاد خود مبنی بر فروش ملک را اعلام می کند (ایجاب). حسن نیز پیشنهاد او را به طور صریح (با بیان یک لفظ مثل ملک را می خرم، آن را می خواهم و یا قبول می کنم) می پذیرد (قبول). در این صورت، عقد محقق می شود. این دقیقا همان موردی است که در علم حقوق به آن ایجاب و قبول می گوییم. اما گاهی ممکن است طرفین قصد خود را به طور صریح بیان نکنند. اینجاست که معنای عقد معاطاتی ظاهر می گردد. برای درک بهتر معنای عقد معاطاتی مثالی ذکر می کنیم:
مثال:
رضا به مغازه خواربار فروشی می رود. از قفسه شیرها یک شیر برمی دارد و به سمت صندوق می رود. با کشیدن کارت، شیر را حساب می کند و از مغازه خارج می شود. این کار، یک عقد معاطاتی است. لفظ و گفت و گویی میان طرفین رد و بدل نشده است. بلکه یک قبض و اقباض ساده در عقد معاطاتی تحقق یافت.
پس می توتن چنین بیان کرد که:
عقد معاطاتی با قبض و اقباض انشاء می شود. نکته مهم و درخور توجه این است که قصد در عقد معاطاتی وجود دارد. چرا که اگر عقد فاقد قصد باشد به هیچ وجه محقق نخواهد شد. مقنن در قانون مدنی وضع کرده است: “عقد محقق می شود به قصد انشاء …”.
بنابراین، تصور این امر که عقد معاطاتی فاقد قصد است کاملا اشتباه می باشد. در مثالی که پیشتر گفتیم، رضا قصد فروش اجناس داخل مغازه را دارد و حسن نیز قصد خرید یکی از آن اجناس را می کند. پس عمل خرید و فروش (بیع) با قبض و اقباض به عمل آمده و معنای عقد معاطاتی به طور تمام و کمال تحقق یافته است.
عقد معاطاتی در دنیای حاضر:
اصولا در تمامی خریدهای روزمره ای که انجام می دهیم در حال انجام یک عقد معاطاتی هستیم. وقتی به یک فروشگاه لباس مراجعه می کنیم و لباسی را می خریم. در واقع، عقد معاطاتی انشاء کرده ایم. زمانی که به پمپ بنزین مراجعه می کنیم و بنزین می زنیم، باز هم یک عقد معاطاتی انجام داده ایم. بنابراین، جایگاه عقد معاطاتی را نباید در دنیای کنونی دست کم گرفت. چه اینکه اگر قانون گذار عقد معاطاتی را به رسمیت نمی شناخت، برای انجام هر کاری باید اعلام قصد به صورت صریح صورت می گرفت. کاری که انجام آن به طور روزمره می توان حوصله سر بر باشد.
در حال حاضر خریدهایی که در فضای مجازی انجام می دهیم نیز می تواند نشانه ای از عقد معاطاتی باشد. در یک فروشگاه آنلاین شما محصولی را می بیند و تمایل به خرید آن دارید. وجه را واریز می کنید و پس از چند روز جنس مورد نظر خود را دریافت می کنید. همه ما تا کنون بارها این کار را انجام داده ایم. در این جا نیز عقد معاطاتی محقق شده است. ارزش این عقد در دنیای امروز بسیار بالاست.
استثنائات عقد معاطاتی:
همان گونه که در صدر این نوشتار گفتیم، هر عقدی قابلیت تبدیل به یک عقد معاطاتی را ندارد. به عبارت سهل تر، در برخی از عقود، قانون گذار پذیرش انشای عقد به صورت معاطات را منع کرده است. اما این عقود کدام اند؟
1- عقد نکاح:
عقد نکاح یا عقد ازدواج از دسته عقودی است که نمی تواند به صورت معاطاتی (قبض و اقباض) صورت بگیرد. طرفین باید صراحتا و اگر امکان تکلم برای هر دو طرف یا یکی از طرفین نیست با ایماء و اشاره مقصود خود را بیان کنند.
2- عقد وقف:
این عقد، نیز توسط قانون گذار از انشاء به صورت معاطاتی منع شده است.
به جز این دو مورد، سایر عقود به صورت معاطاتی قابلیت تحقق دارند و نیازی به اعلام قصد به طور صریح نیست.
نکات درخودر توجه برای درک بهتر معنای عقد معاطاتی:
1- معاطاتی بودن یک عقد، لازم یا جایز بودن آن را تغییر نمی دهد. همگی می دانیم که بیع یک عقد لازم است. به این معنا که بایع و مشتری نمی توانند هر زمان که می خواهند عقد را بر هم زنند. مگر اینکه به علت قانونی فسخ یا به رضای طرفین اقاله شود.حال، اگر عقد بیع صرفا با قبض و اقباض و به معنای عقد معاطاتی محقق شود، همچنان لازم است. موضوع معاطات خدشه ای به لازم بودن آن نمی زند.
2- در عقود تشریفاتی یا عینی علاوه بر ایجاب و قبول، قبض و اقباض نیز احتیاج است. عقود عینی عبارتند از: هبه، رهن، وقف، انتفاع و بیع صرف. در این عقود، صرف ایجاب و قبول کافی نیست. برای تحقق عقد، احتیاج به قبض و اقباض نیز هست. اما باز هم به نظر نمی رسد تشریفاتی بودن این عقود مانع از انشای آن ها به صورت معاطاتی شود. اما ممکن است نظر مخالف نیز در این خصوص میان فقها و حقوقدانان وجود داشته باشد.