مراجعه به دیوان بین المللی دادگستری یکی از روش های حل و فصل اختلاف است. قبل از تاسیس این نهاد (ICJ-international court of justice)، دیوان دائمی دادگستری وظیفه رسیدگی و حل و فصل اختلافات را بر عهده داشت. اما با پایان جامعه ملل، و ظهور سازمان ملل متحد، در حقوق بین الملل، دیوان بین المللی دادگستری به عنوان رکن قضایی سازمان ملل متحد شروع به فعالیت نمود. در این نوشتار روند تاریخی شکل گیری دیوان بین المللی دادگستری و مقایسه آن با دیوان دائمی دادگستری، همچنین به موضوع نحوه صدور رای در دیوان و ویژگی های آرای اصداری دیوان می پردازیم.
بررسی سابقه تاریخی شکل گیری دیوان دادگستری:
وفق ماده 14 میثاق جامعه ملل، شورا اساسنامه دیوان دائمی دادگستری را تنظیم کرد. اما ایالات متحده آمریکا با آن موافق نبود و آن را امضا نکرد. سپس، با منحل شدن جامعه ملل، دیوان بین المللی دادگستری پا به عرصه حقوق بین الملل نهاد. اولین دادرسی دیوان بین المللی دادگستری در آوریل 1946 بود.
دیوان دادگستری لاهه چه تشکیلاتی دارد؟
دیوان دادگستری، رکن قضایی سازمان ملل است. این نهاد از هیئتی مرکب از 15 قاضی که هر کدام تابعیت مختلفی دارند انتخاب شده اند. این قضات، در کشور خود از حقوقدانان برجسته هستند. قضات دیوان از مصونیت هایی همچون مصونیت های دیپلماتیک برخوردارند. اصولا قضات دیوان دادگستری لاهه را نمی توان عزل نمود. مگر اینکه سایر اعضای دیوان متفق القول رأی دهند که آن عضو از شرایط برای ادامه منصب قضاوت برخودار نیست. نکته جالب این است که سن قضات دیوان بین المللی دادگستری بالاست. شاید بتوان گفت، جوانترین این قضات چیزی حدود 80 سال سن دارد. از این رو، داشتن تجربه برای قضات دیوان از اهمیت ویژه ای برخودار است.
قضات دیوان برای چه مدت انتخاب می شوند؟
قضات دیوان برای مدت نه سال انتخاب می شوند. البته امکان تجدید شدن انتخاب آن ها بلامانع است. هرچند، تجدید انتخاب قضات دیوان بین المللی دادگستری، ممکن است برای استمرار دیوان مضر باشد. از این رو، طبق اساسنامه دیوان، چنین تدبیر شده است که در انتخاب اولین دوره، به ماموریت، پنج نفر از قضات، در پایان سه سال و پنج نفر دیگر، با پایان شش سال (به قید قرعه) پایان داده می شود.
ترکیب قضات دیوان بین المللی دادگستری این گونه است که از یک رئیس و یک نائب رئیس تشکیل می شوند. تجدید انتخاب آن ها نیز بلامانع است. برای تشکیل جلسات دیوان نیز باید حد نصاب نه قاضی وجود داشته باشند.
امکان تعیین قاضی اختصاصی (ad hoc) در دیوان دادگستری لاهه:
وفق مقررات دیوان، این اختیار برای طرفین دعوا وجود دارد که یک نفر را به عنوان قاضی اختصاصی تعیین کنند.
قاضی اختصاصی یا ad hoc در مورارد زیر تعیین می گردد:
1- در فرضی که تابعیت یکی از قضات دیوان با تابعیت یکی از طرفین دعوا یکی باشد، طرف دیگر می تواند از میان اتباع خود و یا افراد خارجی، یک قاضی اختصاصی انتخاب کند.
2- اگر قضات، تابعیت هیچ کدام از طرفین دعوا را نداشته باشند، هر کدام می توانند قاضی اختصاصی خود را انتخاب کنند.
قاضی اختصاصی فقط برای همان پرونده انتخاب می شود و با پایان پرونده، قضاوت او نیز اتمام می یابد. گاهی اوقات ممکن است یک قاضی اختصاصی به ضرر کشور خود رای دهد. قاضی کشور ایتالیا یک بار علیه کشور خود رای داد. قاضی کشور لهستان نیز چهار بار علیه کشور خود رای داد.
مقایسه دیوان بین المللی دادگستری و دیوان دائمی دادگستری:
1- دیوان بین المللی دادگستری رکن قضایی سازمان ملل است. اما دیوان دائمی دادگستری یک رکن مستقل بود.
2- اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری جزء لاینفک منشور است. ولی اساسنامه دیوان دائمی دادگستری، مستقل بود. البته، نباید فراموش کرد، که اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری از اساسنامه دیوان دائمی دادگستری اقتباس شده است.
3- کشورهای عضو سازمان ملل خود به خود عضو دیوان بین المللی دادگستری نیز هستند. اما اعضای جامعه ملل عضو دیوان دائمی دادگستری نبودند و برای عضویت درخواست آن ها نیاز بود.
4- فعالیت دیوان بین المللی دادگستری دائمی است. اما دیوان دائمی تنها یک بار در سال جلسه داشت. البته امکان تشکیل جلسه های فوق العاده وجود دارد.
5- مقر دیوان بین المللی دادگستری نیز مانند دیوان دائمی دادگستری (که سلف دیوان بود) در شهر لاهه هلند است.
صلاحیت های دیوان بین المللی دادگستری:
صلاحیت های دیوان دائمی دادگستری در دو قالب صلاحیت ترافعی و صلاحیت مشورتی قابل بررسی است.
1- صلاحیت ترافعی:
این نوع صلاحیت زمانی حادث می شود که میان کشورها اختلاف واقع شود. صلاحیت ترافعی دیوان به سه نوع قابل دسته بندی است که در ادامه نوشتار به آن ها می پردازیم.
اول- اصل اختیاری بودن صلاحیت دیوان:
صلاحیت دیوان، اختیاری است. ابتدا نماینده ایران تمایل داشت که صلاحیت دیوان را صلاحیت اجباری تعیین کند؛ ولی دو کشور ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی با این موضوع مخالف بودند. در نتیجه اصل صلاحیت اختیاری دیوان تعیین شد.
دوم- صلاحیت اجباری دیوان (استثناء):
در دو فرض امکان تعیین صلاحیت اجباری برای دیوان وجود دارد:
1- وجود معاهده عام فیصله اختلافات بین المللی؛
2- وجود معاهدات با شرط صلاحیت اجباری دیوان.
سوم- شرط اختیاری صلاحیت اجباری دیوان:
در این روش، کشورها اعلامیه پذیرش صلاحیت اجباری را به دبیر کل سازمان ملل تحویل می دهند. دبیر کل نیز اعلامیه را برای سایر کشورها می فرستد. این اعلامیه فقط در برابر کشوری که او هم چنین تعهدی کرده است، اثر دارد. البته، می توان در اعلامیه، شرط اختیاری صلاحیت اجباری دیوان را برای مدت محدود مثلا 5 سال پذیرفت.
2- صلاحیت مشورتی دیوان:
مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل، می توانند برای مسئله ای از دیوان بخواهند تا نظر مشورتی صادر کند. البته، سایر ارکان سازمان ملل متحد، نیز چنین حقی را دارند. در صلاحیت مشورتی موضوع اختلاف میان کشورها منتفی است.
آرای دیوان چه ویژگی هایی دارند؟
1- قطعی و غیر قابل تجدیدنظر هستند. مگر اینکه قضیه ای حادث شود و نیاز به تجدید نظر یا اعاده دادرسی باشد. درخواست تجدید نظر یا اعاده دادرسی باید حداکثر ظرف شش ماه از تاریخ کشف موضوع جدید باشد.
2- آرای دیوان، الزام آور است.
3- آرای دیوان دارای ضمانت اجرا هستند. ضمانت اجرای آرای اصداری دیوان، شورای امنیت است.
4- آرای دیوان مستدل و مستند به معاهدات بین المللی، قواعد آمره، اصل صلاح و صوابدید و … هستند.
5- حکم دیوان به زبان انگلیسی یا فرانسه (هر کدام که طرفین ترجیح دهند)؛ صادر می شود. بنابراین، زبان های اصلی دیوان انگلیسی و فرانسه هستند.
6- در دیوان ، امکان طرح دعوای متقابل و دعوای ورود ثالث (در صورتی که کشوری خود را ذی حق در پرونده ای بداند) وجود دارد.
7- پرداخت هزینه های دیوان بر عهده طرفین دعوا است.
8- بودجه دیوان بر عهده کشورهای عضو سازمان ملل است.
آیا این نوشتار برای شما مفید بود؟ شما چه نکته ای در خصوص صلاحیت دیوان در نظر دارید؟ نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
حتما در مورد سازمان ایکائو و نقش ICJ در مورد آن بخوانید.
واضح توضیح دادید، مرسی
مرسی،از نگاهتون