مسئولیت کشورها در صحنه بین الملل، زمانی آشکار می شود که یک تعهد بین المللی از سوی کشور نقض گردد. در حقوق بین الملل مانند حقوق داخلی، مسئولیت بین المللی مطرح است. اما اهمیت موضوع در حقوق بین الملل بیشتر از حقوق داخلی مطرح است. زیرا در حقوق بین الملل کشورها در مورد حاکمیت خود آزادانه تصمیم می گیرند. این مسئله ممکن است با آزادی سایر کشورها تعارض پیدا کند. در این نوشتار به موضوع مسئولیت بین المللی کشورها، تعریف آن و مبانی تحقق مسئولیت بین المللی می پردازیم و النهایه اشاره ای مختصر به موجبات رافع مسئولیت بین المللی کشورها خواهیم کرد.
مفهوم مسئولیت بین المللی:
مسئولیت بین المللی، مجموعه ای از قواعد و مقررات بین المللی که به حوزه مسئولیت کشورها و سازمان های بین المللی مربوط می گردد، اطلاق می گردد. طرحی در رابطه با مسئولیت بین المللی دولتها در کمیسیون حقوق بین الملل (International law commission- ILC) تصویب شده است. اما هنوز به مرحله وضع معاهده نرسیده است.
با توجه به آنچه فوقا اشاره کردیم، می توان گفت مسئولیت بین المللی نهادی است که کشور را به جبران خسارت الزام می کند. بر این اساس، کشورها ممکن است اعمالی انجام دهند که ناشی از انجام یک فعل یا خودداری از انجام یک فعل نامشروع باشد. در این صورت، باید زیان وارده به کشور یا شخص و یا سازمان را جبران کنند.
منابع مسئولیت بین المللی کشورها:
منابع مسئولیت بین المللی کشورها را می توان به شرح زیر تقسیم کرد:
1- قواعد عرفی
2- رویه قضایی و
3- دکترین.
ارتباط مسئولیت بین المللی و صلاحیت کشورها:
کشورها در اداره امور کشور خود از حاکمیت و آزادی مطلق برخوردارند. بنابراین، می توانند مسائل و مشکلات کشور خود را حل و فصل نمایند. پس، با توجه به قدرتی که کشورها در اعمال آزادی دارند، لازم است تا از مسئولیت بین المللی نیز برخوردار باشند. در واقع، مسئولیت بین المللی کشورها تبیین این جمله است که قدرت بدون مسئولیت معنایی ندارد.
آیا سازمان ها نیز مانند کشورها مسئولیت بین المللی دارند؟
هر چند مباحث مسئولیت مربوط به کشورها است. اما دیر زمانی است که سازمان های بین المللی نیز در دسته تابعان حقوق بین الملل قرار گرفتند. این احتمال دور از ذهن نیست که از سوی یک سازمان ضرر و آسیبی به تبعه یک کشور وارد شود. در این صورت مسئولیت بین المللی سازمان مطرح می شود. مسئولیت بین المللی سازمان ها در کمیسیون حقوق بین الملل نیز مطرح شد.
مبانی تحقق مسئولیت بین المللی کشورها:
در یک تقسیم بندی می توان گفت، مبانی تحقق مسئولیت بین المللی کشورها شامل نظریه خطا یا مسئولیت ذهنی یا نظریه خطر یا مسئولیت عینی است.
نظریه خطا یا مسئولیت ذهنی:
بر این اساس، در این نظریه وجود مسئولیت بین المللی به دلیل عمل خطای یک تابع حقوق بین الملل است. پس مسئولیت زمانی محقق می شود که یکی از تابعان حقوق بین الملل عمل خطایی انجام دهد.
نظریه خطر یا مسئولیت عینی:
وفق این نظریه، مسئولیت بین المللی زمانی محقق می شود که یک تابع حقوق بین الملل مرتکب تخلف و قصوری نسبت به یک قاعده حقوق بین الملل شود.
هیچ کدام از این نظریات مطلق نیست. در آرای اصداری از مراجع بین المللی نیز، گاهی به نظریه خطا و گاهی به نظریه خطر اشاره می شود. اما گرایش کمیسیون حقوق یین الملل به نظریه خطا است.
اما بر خلاف دو نظریه کلاسیک خطا و خطر، نظریه سومی نیز وجود دارد:
نظریه مسئولیت برای اعمال منع نشده:
این نظریه چند سالی است که در حقوق بین الملل طرح شده است. بر خلاف نظریات کلاسیک خطا و خطر، که ابتدا باید یک تعهد بین المللی نقض گردد و سپس جبران خسارت انجام شود. طبق این نظریه صرف ورود خسارت از سوی یک کشور به کشور دیگر برای کشور مسئولیت به دنبال دارد. هر چند عملی که کشور انجام می دهد از دید حقوق بین الملل مجاز باشد.
نظر شما در خصوص این تئوری چیست؟
موجبات تحقق مسئولیت بین المللی چیست؟
عواملی که باعث تحقق مسئولیت بین المللی می شوند، شامل موارد زیر است:
1- اعمال مربوط به قانون گذاری:
وضع و تصویب قوانین خلاف حقوق بین الملل یا خودداری از تصویب قوانین وفق مقررات بین المللی می تواند مسئولیت بین المللی کشور را به همراه داشته باشد.
2- اعمال سازمان های اداری و اجرایی:
سازمان های یک کشور ممکن است با اعمال خود خلاف حقوق بین الملل رفتار کنند و این امر موجبات تحقق مسئولیت بین المللی کشور را به همراه داشته باشد.
3- اعمال سازمان های قضایی:
سازمان های قضایی مثل دادسرا، دادگاه و حتی پلیس، ممکن است باعث مسئولیت بین المللی کشور شوند. مثلا خودداری از قبول دعاوی بیگانگان می تواند مسئولیت بین المللی برای یک کشور به همراه داشته باشد.
4- اعمال فرد یا گروهی به حساب یک کشور:
اعمال گروه هایی مثل گروه های سیاسی یا احزاب می تواند برای یک کشور مسئولیت بین المللی داشته باشد.
5- اعمال ارکان یک کشور در اختیار کشور دیگر:
چنانچه ارکان یک کشور تحت سلطه و کنترل کشور دیگر قرار داشته باشند و مرتکب عملی خلاف قوانین بین المللی شوند، کشوری که آن ارکان را در اختیار دارد مسئول است.
6- تجاوز از حدود اختیارات ارکان دولتی:
اگر یک رکن دولتی از حدود اختیارات خود تعدی و تجاوز کند می تواند دلیلی برای مسئولیت کشور باشد.
7- اعمال اشخاص خصوصی:
چنانچه اشخاص خصوصی اعم از اشخاص حقیقی و یا حقوقی اقدامی انجام دهند در صورت عدم پیش بینی، عدم پیشگیری و عدم کنترل یا کوتاهی یا عدم مراقبت لازم در این امر مسئول خواهند بود.
8- اعمال شورشیان:
گاهی ممکن است گروه شورشی اقداماتی ضد حکومت انجام دهند که ممکن است باعث تخلف در صحنه بین المللی شود و تعهدات بین المللی را نقض کند. در این صورت آیا کشور مسئول است یا خیر؟
برای پاسخ به این سوال باید میان فروض مختلف قائل به تفکیک شویم:
فرض اول- کشو در حال جنگ و مبارزه با شورشیان است:
اگر کشور در حال جنگ و آشوب باشد و در این میان تعهدات بین المللی کشور به دلیل اقدامات شورشیان یا انقلابیون نقض گردد، قوه قهریه یا فورس ماژور شناخته شده و کشور مسئولیتی ندارد.
فرض دوم- کشور از حدود تعهدات خود خارج می شود:
چنانچه کشور در مبازره نظامی با شورشیان از حدود تعهدات خود فراتر رود و مثلا اقداماتی انجام دهد که هیچ ضرورتی ندارد مثل مصادره اموال بیگانگان، اعدام سریع و … در این فرض مسئولیت دارد.
فرض سوم- کشور موفق به سرکوب شورشیان می شود:
در فرضی که کشور موفق شود شورشیان را سرکوب کند و مجددا کنترل اوضاع را بر عهده بگیرد مسئولیتی ندارد. مگر در دو مورد: الف- مراقبت کافی از اشخاص و اموال بین المللی به عمل نیاورد؛ ب- با شورشیان صلح کند.
فرض چهارم- شورشیان پیروز می شوند:
اگر شورشیان موفق شوند و قدرت را به دست بگیرند و حکومت جدیدی تشکیل دهند مسئول کلیه اعمال خود که در گذشته انجام دادند خواهند بود. این فرض حتی در حالتی که اعمال را حکومت شکست خورده انجام داده باشد، حاکم است. بنابراین، به محض روی کار آمدن شورشیان و انقلابیون آنها مسئول تمامی اعمال حکومت قبلی و اعمال خود هستند. البته مشروط به اینکه خسارات وارد شده به دلیل عملیات جنگی یا نظامی باشد.
در برخی موارد کشور مسئولیت در حدود اعمال خود ندارد. در واقع کشور مشمول عوامل رافع مسئولیت بین المللی می شود.
عوامل رافع مسئولیت بین المللی چیست؟
1- رضایت
2- دفاع مشروع
3- اقدام متقابل
4- قوه قاهره یا فورس ماژور
5- اضطرار و
6- ضرورت.
نظر شما در خصوص این نوشتار و مسئولیت بین المللی کشورها چیست؟ نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
مفید بود. مرسی
خواهش میکنم دوست عزیز