به موجب قانون مدنی ارث از دو طریق محقق خواهد شد: ارث در قانون
1- نسب (رابطه خویشاوندی)؛
2- سبب (رابطه زن و شوهری).
ماده 861 قانون مدنی چنین مقرر کرده است:
«موجب ارث دو امر است: نسب و سبب».
بنابراین، زن و شوهر نیز از یکدیگر ارث می برند. اما این امر دارای شرایط ویژه ای است. مواد 940 تا 949 قانون مدنی در مورد نحوه ارث بری زوج و زوجه از یکدیگر مقررات قابل توجهی را بیان می کند. در مقاله زیر در مورد ارث در قانون مدنی مطالب را بیان خواهیم کرد.
نحوه ارث بری در نکاح دائم و موقت
به موجب قانون تنها در ازدواج دائم است که زن و شوهر از یکدیگر ارث می برند. بنابراین، زن و شوهری که به طور موقت ازدواج کرده اند و به اصطلاح صیغه هستند از یکدیگر به هیچ عنوان ارث نمی برند. شرط خلاف این امر هم در صیغه نامه اثری ندارد. چرا که قواعد ارث بری آمره هستند و خلاف آن ها را نمی توان توافق نمود.
ماده 940 قانون مدنی چنین مقرر کرده است:
«زوجین که زوجیت آنها دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث میبرند».
سهم الارث زوج و زوجه
به منظور تعیین سهم الارث زوج و زوجه باید دو فرض را از یکدیگر تفکیک نمود:
1- زوج و زوجه دارای اولاد یا اولادِ اولاد (نوه) نیستند. در این صورت زوج یک دوم و زوجه یک چهارم از میراثِ باقی مانده را به ارث می برد.
2- زوج و زوجه دارای اولاد یا اولادِ اولاد (نوه) هستند. در این حالت زوج یک چهارم و زوجه یک هشتم از ماترک باقی مانده را به ارث می برد.
ارث مرد چند زنه
اگر مردی چند همسر داشته باشد میراث چگونه میان آن ها تقسیم می شود؟
در صورتی که مردی دارای زوجات متعدد باشد اگر از آنها صاحب فرزند باشد یک هشتم ترکه و اگر صاحب فرزند نباشد یک چهارم ترکه به زوجه به ارث می رسد. مثلاً هادی دو زن به نام های الهه و آذر دارد. میزان دارایی متوفی عدد 40 در نظر گرفته می شود (اعداد صرفاً جهت مثال و محاسبه آسان تعیین می شوند). هادی و آذر یک فرزند به نام اکرم دارند. در این صورت:
عدد 40 ضربدر یک هشتم= 5 (متعلق به آذر)
عدد 40 ضربدر یک چهارم= 10 (متعلق به الهه)
است. ماده 942 در این خصوص چنین مقرر می نماید:
«در صورت تعدد زوجات ربع یا ثمن ترکه که تعلق بزوجه دارد بین همه آنان بالسویه تقسیم میشود».
نکته: در طلاق بائن (طلاقی که برای مرد حق رجوع نیست) رابطه توارث وجود ندارد.
ماده 943 قانون مدنی مقرر کر ه است:
«اگر شوهر زن خود را به طلاق رجعی مطلقه کند هر یک از آنها که قبل از انقضاء عده بمیرد دیگری از او ارث میبرد لیکن اگر فوت یکی از آنها بعد از انقضاء عده بوده و یا طلاق بائن باشد از یکدیگر ارث نمیبرند».
ارث بری در حالت مرض شوهر
اگر شوهر مریض باشد و در همان حال مریضی همسر خود را طلاق دهد و از تاریخ طلاق ظرف یک سال به دلیل همان مرض بمیرد، زوجه از او ارث می برد.
نکته: در این نوع ارث بری مهم نیست طلاق از نوع بائن باشد یا رجعی. در هر دو نوع زن از شوهر ارث می برد.
نکته: اگر زن مریض باشد برای شوهر امکان ارث بری وجود ندارد.
ماده 944 قانون مدنی مقرر نموده است:
«اگر شوهر در حال مرض زن خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به همان مرض بمیرد زوجه او ارث میبرد اگرچه طلاق بائن باشد مشروط بر اینکه زن شوهر نکرده باشد».
چنانچه مردی در حالت بیماری با خانمی ازدواج کند. اما رابطه زناشویی و نزدیکی میان آنها برقرار نشود و مرد نیز قبل از برقراری رابطه فوت کند، زن از او ارث نمی برد.
نکته: در صورتی که زن در حالت مریضی با دیگری ازدواج کند و پس از برقراری رابطه جنسی بمیرد و یا پس از بهبودی از آن مرض در اثر حادثه ای دیگر بمیرد، را بطه توارث وجود نخواهد داشت.
ماده 945 قانون مدنی در این خصوص بیان می کند:
«اگر مردی در حال مرض زنی را عقد کند و در همان مرض قبل از دخول بمیرد زن از او ارث نمیبرد لیکن اگر بعد از دخول یا بعد از صحت یافتن از آن مرض بمیرد زن از او ارث میبرد».
نحوه ارث بری زوج و زوجه از اموال منقول و غیرمنقول
زوج از تمامی اموال زوجه اعم از اینکه منقول باشد یا غیرمنقول ارث می برد. اما زوجه تنها یک چهارم از اموال منقول (در صورت نبود فرزند و نوه) و یک چهارم از قیمت اموال غیر منقول (در صورت نبود فرزند یا نوه) و یک هشتم از اموال منقول (در صورت وجود فرزند یا نوه) و یک هشتم از اموال غیرمنقول (در صورت وجود فرزند یا نوه) ارث می برد. ماده 946 قانون مدنی مقرر کرده است:
«زوج از تمام اموال زوجه ارث می برد و زوجه در صورت فرزنددار بودن زوج یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث می برد در صورتی که زوج هیچ فرزندی نداشته باشد سهم زوجه یک چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق می باشد.
تبصره (الحاقی ۱۳۸۹/۵/۲۶) – مفاد این ماده در خصوص وراث متوفایی که قبل از تصویب آن فوت کرده ولی هنوز ترکه او تقسیم نشده است نیز لازم‌الاجرا است».
امتناع ورثه از دادن قیمت اموال غیرمنقول به زن
در این صورت زن می تواند حق خود را از عین اموال استیفاء کند. ماده 948 در این مورد اذعان داشته:
«هرگاه ورثه از اداء قیمت امتناع کنند زن می تواند حق خود را از عین اموال استیفاء کند».
اگر زوج و زوجه هیچ وارث دیگری به جزء یکدیگر نداشته باشند، تکلیف یکدیگر نیست؟
چنانچه زن و شوهر هیچ ورثه دیگری به جز یکدیگر نداشته باشند، شوهر تمامی اموال زن خود را به ارث می برد. اما در مورد زوجه این امر متفاوت است. زوجه تنها سهم خود (یک چهارم) را به ارث می برد و بقیه اموال به نفع دولت ضبط خواهد شد. ماده 949 و 866 قانون مدنی به ترتیب در این خصوص بیان می کنند:
ماده 949:
«در صورت نبودن هیچ وارث دیگر به غیر از زوج یا زوجه شوهر تمام ترکه زن متوفاه خود را میبرد لیکن زن فقط نصیب خود را و بقیه ترکه شوهر در حکم مال اشخاص بلاوارث و تابع ماده ۸۶۶ خواهد بود».
ماده 866:
«در صورت نبودن وارث امر ترکه متوفی راجع به حاکم است».
متأسفانه ماده 866 به نحو مناسبی نگارش نیافته است. منظور از «حاکم» در این ماده «دولت» است و مراد قانون گذار این است که اگر فردی هیچ ورثه ای نداشته باشد میراث او متعلق به دولت خواهد بود.
موانع ارث
موانع ارث (ارث در قانون مدنی) کدام است؟ ارث در قانون
چنانچه رابطه توارث یا ارث بری دچار مشکل نباشد بین خویشاوندان نسبی و سببی برقرار می شود. اما معدود دلایلی وجود دارند که رابطه توارث را دچار خدشه می سازند.
قتل؛
کفر؛
لعان؛
زنازادگی
از مهمترین موانع ارث هستند.
قتل
1- به موجب ماده 880 قانون مدنی قتل از مهمترین موانع ارث بری است. به این معنا که اگر کسی مورث خود (کسی که از او ارث می برد) را عمداً بکشد دیگر از او ارثی به قاتل تعلق نمی گیرد. فرض کنید هادی، پدر خود مظفر را به قتل برساند. در این صورت هادی از مظفر هیچ ارثی نمی برد. اعم از اینکه خودش به تنهایی قتل را مرتکب شده باشد یا با دیگری.
نکته : قتلی که فرد را از ارث محروم کند حتماً باید از نوع قتل عمدی باشد نه قتل شبه عمد یا خطای محض.
قتل در حوزه ی اعمال پزشکی از جمله قتل های شبه عمد است. بنابراین، اگر پزشکی پدر خود را جراحی کند و پدر در حین عمل فوت کند قتل از نوع شبه عمد خواهد بود و در این مثال پزشک از پدر خود ارث می برد. قتل خطای محض نیز از موانع ارث محسوب نمی شود.
ماده 880 قانون مدنی در این مورد بیان می کند:
«قتل از موانع ارث (ارث در قانون مدنی) است بنابراین کسی که مورث خود را عمداً بکشد از ارث او ممنوع میشود اعم از اینکه قتل بالمباشره باشد یا بالتسبیب و منفرداً باشد یا به شرکت دیگری».
ماده 881 قانون مدنی نیز چنین مقرر کرده است: ارث در قانون
«در صورتی که قتل عمدی مورث به حکم قانون یا برای دفاع باشد، مفاد ماده فوق مجری نخواهد بود».
کفر
2- دومین مانع ارث، کفر است. به موجب ماده 881 مکرر قانون مدنی کافر از مسلم ارث نمی برد. فرض کنید مظفر – پدر هادی- مسلمان است. او دارای یک پسر (هادی) و یک عمو است. هادی از دین اسلام مرتد شده و کافر شده است. اما عموی مظفر مسلمان است. در اینجا هر چند از نظر طبقات ارث، پسر نسبت به عمو مقدم است. لیکن به دلیل کافر بودن هادی، او از پدر خود ارث نمی برد و عموی مظفر از او ارث می برد.
ماده 881 مکرر قانون مدنی بیان می کند: ارث در قانون
«کافر از مسلم ارث نمیبرد و اگر در بین ورثه متوفای کافری مسلم باشد وراث کافر ارث نمیبرند اگرچه از لحاظ طبقه و درجه مقدم بر مسلم باشند».
لعان
3- سومین مانع ارث لِعان (به کسر ل ) است. منظور از لعان این است که مردی به همسر خود نسبت زنا دهد. البته لعان دارای تشریفاتی است. مرد نزد حاکم ادعای خود مبنی بر این امر که همسرش زنا کرده را چهار مرتبه مطرح می کند و مرتبه پنجم اعلام می کند: «لعنت خدا بر من اگر دروغ گفته باشم» و همسرش نیز 4 بار قسم می خورد و بار پنجم اعلام می کند «لعنت خدا بر من اگر او راست گفته باشد». در این صورت بین زن و مرد حرمت ابدی حاصل می شود و هیچ کدام از یکدیگر ارث نمی برند.
نکته: فرزندی که به دلیل ادعای زنای شوهر، نسبت به او انکار واقع شده از پدر و پدر از او ارث نمی برد. اما از مادر و خویشاوندان مادر و مادر و خویشاوندان مادری از او نیز ارث می برند.
نکته: اگر پدر از لعان خود رجوع کند، در این صورت فرزند از او ارث می برد. اما از خویشاوندان پدری ارث نمی برد. همچنین پدر و خویشاوندان پدری از او ارث نمی برد.
ماده 882 در این خصوص مقرر نموده است:
«بعد از لعان زن و شوهر از یکدیگر ارث نمیبرند و همچنین فرزندی که به سبب انکار او لعان واقع شده از پدر و پدر از او ارث نمیبرد لیکن فرزند مزبور از مادر و خویشان مادری خود و همچنین مادر و خویشان مادری از او ارث میبرند». ارث در قانون
ولد زنا بودن
4- آخرین مورد برای موانع ارث ولد الزنا بودن است. ولدالزنا از پدر و مادر و خویشان پدر ارث نمی برد.حال، اگر حرمت رابطه که طفل از آن حاصل شده است به پدر معلوم باشد، اما نسبت به مادر ناشی از اکراه یا شبهه در زنا باشد طفل از طرف مادری ارث می برد. فرض کنید هادی با نازنین به اکراه زنا می کند. نتیجه حاصل از برقراری رابطه جنسی فرزندی به نام حمید است. در اینجا حمید از هادی ارث نمی برد. لیکن از نازنین به واسطه اکراهی بودن رابطه ارث می برد.
نتیجه گیری مقاله
ارث در قانون مدنی به دو طریق محقق می شود. به عبارتی باید گفت موجب ارث بری دو امر است: نسب (رابطه خویشاوندی) و سبب (رابطه زن و شوهری). از باب نسب، طبقات ارث در قانون در سه طبقه احصاء شده اند. اما زن و شوهر همیشه همراه با طبقات ارث، از یکدیگر ارث می برند. همچنین، در قانون مدنی در مورد موانع ارث نیز قانون گذار سخن گفته و به 4 مورد: قتل عمد مورث، کفر، لعان و زنا تقسیم بندی کرده است. به غیر از موانع فوق، مانع دیگری برای ارث بری وجود ندارد. البته، همانطور که در مقاله توضیح داده شد، هر کدام از موانع ارث دارای شرایط و قوانینی هستند که در صورت تحقق آن شرایط، ارث بری ممنوع خواهد شد.
جهت اشنایی بیشتر و مشاوره تماس بگیرید.