فرق معامله اکراهی و اضطراری

به موجب ماده 190 قانون مدنی برای انعقاد هر معامله رضای طرفین لازم و ضروری است. در صورتی که معامله ای با حالت اکراه یا در اثر اشتباه منعقد شود، طرف معامله فاقد رضایت نسبت به معامله خواهد بود. حال سؤال این است که سرنوشت معامله اکراهی و اضطراری چیست؟ فرق معامله اکراهی و اضطرای با یکدیگر چیست؟ در این مقاله به بررسی فرق معامله اکراهی و اضطراری خواهیم پرداخت.

منظور از اکراه چیست؟

اکراه در لغت به معنای به زور واداشتن و مجبور کردن است و در اصطلاح حقوقی به معنای فشار مادی و معنوی نامشروع است که به فردی برای انعقاد معامله وارد می شود. فرق معامله اکراهی و اضطراری

ماده 199 قانون مدنی مقرر می دارد:

«رضای حاصل در نتیجه اشتباه یا اکراه موجب نفوذ معامله نیست».

ماده 202 قانون مدنی بیان می کند:

«اکراه به اعمالی حاصل میشود که موثر در شخص با شعوری بوده و او را نسبت به جان یا مال یا آبروی خود تهدید کند به نحوی که عادتا ‌قابل تحمل نباشد. درمورد اعمال اکراه‌آمیز سن و شخصیت و اخلاق و مرد یا زن بودن شخص باید در نظر گرفته شود».

فرض کنید الف به ب چنین می گوید: «اگر خانه ات را به من نفروشی، آبرویت را در همه جا می برم». در چنین فرضی اگر ب ناچار به فروش خانه خود به الف شود، معامله اکراهی است.

حکم معامله اکراهی چیست؟

معامله اکراهی غیر نافذ است. به این معنا که حالتی معلق دارد: نه صحیح است و نه باطل. باید منتظر ماند و دید که فردی که تحت اکراه قرار گرفته چه تصمیمی در خصوص این معامله می گیرد. اگر در مثال فوق، پس از زوال حالت اکراهی ب معامله را تأیید کند و به آن رضایت دهد معامله صحیح خواهد شد و در حالتی که ب معامله را رد کند و بگوید من رضایتی به انعقاد چنین معامله نداشته و ندارم و در حالت اکراهی به سر می بُردم، در این صورت معامله باطل خواهد بود. فرق معامله اکراهی و اضطراری

شرایط معامله اکراهی چیست؟

برای تحقق اکراه شرایط زیر ضروری است:

• تهدید نسبت به امری نامشروع و غیرقانونی:

به عنوان مثال الف، ب را تهدید می کند که اگر خانه ات را به من نفروشی فرزندت را گروگان می گیرم. اینجا معامله اکراهی است؛ لکن اگر الف به ب بگوید اگر سند خانه ای را که خریده ام به نام من نزنی  علیه تو اقامه دعوا می کنم. اینجا تهدید نسبت به امری مشروع و قانونی است. اگر الف علیه ب دعوایی اقامه کند، امری قانونی است و اکراهی اتفاق نیفتاده است.

• تهدید مؤثر در شخص تهدید شونده واقع شود:

مثلاً اگر شخصی بداند که دیگری نمی تواند علیه او اقدامی انجام دهد و صرفاً فقط از وی بترسد، معامله صورت گرفته اکراهی نخواهد بود. تهدید شونده باید بداند که تهدید کننده می تواند تهدید خود را عملی کند. فرق معامله اکراهی و اضطراری

ماده 206 قانون مدنی مقرر می دارد:

«مجرد خوف از کسی بدون آنکه از طرف آن کس تهدیدی شده باشد اکراه محسوب نمی‎شود».

• موضوع تهدید باید جان، مال، ناموس خود یا دیگری (یکی از اطرافیان تهدید شونده مانند فرزند، همسر، پدر و مادر) باشد.

ملاک اکراهی بودن یک معامله چیست؟ 

با توجه به تعریف ماده 202 قانون مدنی در مورد اکراه باید گفت معیار و ملاک اینکه یک معامله اکراهی است یا خیر، ملاک شخصی و عرفی (نوعی) است. به عبارت بهتر باید فشار وارد شده به فرد هم از نظر عرف اکراه تلقی شود و هم از نظر شخصی که تحت اکراه قرار گرفته اکراهی باشد و این دو معیار باید توأمان با هم وجود داشته باشند. در مثال فوق، بردن آبرو هم از نظر عرفی فشار محسوب می شود و هم از نظر شخص ب که تحت اکراه قرار گرفته فشاری غیر عادی است.

آیا ممکن است اکراه از طرف شخصی غیر از طرفین معامله واقع شود؟ فرق معامله اکراهی و اضطراری

بله، ممکن است شخصی خارج از طرفین معامله یکی از طرفین را به انجام معامله اکراه کند که در این صورت نیز اکراه واقع شده و معامله غیرنافذ است.

ماده 203 قانون مدنی در این مورد مقرر داشته است: فرق معامله اکراهی و اضطراری

«اکراه موجب عدم نفوذ معامله است اگرچه از طرف شخص خارجی غیر از متعاملین واقع شود».

حال، اگر فردی که مورد تهدید واقع شده، بداند که تهدید کننده هیچ اقدامی نمی تواند علیه جان و مال و آبروی او یا اطرفیانش انجام دهد، در اینجا معامله اکراهی نخواهد بود.

فرض کنید الف به ب می گوید: «اگر خانه ات را به من ندهی، تو را میکشم». در اینجا اگر ب بداند که الف نمی تواند مرتکب قتل شود و در اصطلاح جرأت چنین کاری را ندارد، اکراه هم وجود نخواهد داشت.

ماده 205 قانون مدنی در این خصوص مقرر داشته است: فرق معامله اکراهی و اضطراری

«هر گاه شخصی که تهدید شده است بداند که تهدید کننده نمیتواند تهدید خود را به موقع اجرا گذارد و یا خود شخص مزبور قادر باشد بر‌ اینکه بدون مشقت اکراه را از خود دفع کند و معامله را واقع نسازد آن شخص مکره محسوب نمیشود».

معامله اکراهی و معامله اضطراری چه تفاوتی با هم دارند؟ فرق معامله اکراهی و اضطراری

همانطور که گفته شد، معامله اکراهی، یعنی معامله ای که همراه با فشار و تهدید نسبت به شخص دیگری باشد، غیرنافذ است. اما معامله اضطراری صحیح است. معامله اضطراری معامله ای است که شخصی به دلیل فشارهای اجتماعی یا اقتصادی تن به معامله می دهد. این نوع معامله صحیح است. مثلاً فرض کنید الف برای درمان فرزندش خودروی خود را به کمتر از قیمت معمول می فروشد. چنین معامله ای فاقد هر نوع ایراد و اشکالی است؛ چرا که اگر غیر از این باشد و معامله مضطر صحیح نباشد، هیچ کس حاضر به معامله با شخص مضطر نخواهد شد و حالت اضطرار برای او باقی خواهد ماند. قانون گذار برای رفع حالت اضطرار، معامله مضطر را صحیح در نظر گرفته است.

ماده 206 قانون مدنی در این خصوص اشعار داشته است: فرق معامله اکراهی و اضطراری

«اگر کسی در نتیجه اضطرار اقدام به معامله کند مکره محسوب نشده و معامله اضطراری معتبر خواهد بود».

نکته (1): اکراه را نباید با اجبار اشتباه گرفت. در حالت اجبار هیچ اختیاری برای فرد وجود ندارد و قصد او کاملاً زایل شده است. فرض کنید الف دست ب را گرفته و او را وادار به نوشتن چک می کند. در اینجا ب تحت اکراه قرار نگرفته است؛ بلکه مجبور شده است. عملی که اثر سر اجبار انجام شود و شخص بدون قصد مبادرت به انجام آن کند در عالم حقوق هیچ گونه اعتباری ندارد.

نکته (2):  در صورتی که اکراه در اثر دستور مقام صلاحیت دار باشد،اکراه قانونی و معتبر است. مثلاً فردی به دستور مقام صلاحیت دار معامله ای را در دفترخانه امضا کند، در اینجا معامله صحیح و نافذ است. 

اکراه در امور کیفری چه وضعیتی دارد؟ فرق معامله اکراهی و اضطراری

یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری اکراه است که در ماده 151 قانون مجازات اسلامی ذکر شده است. این ماده چنین مقرر داشته است:

«هرگاه کسی بر اثر اکراه غیرقابل تحمل مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود مجازات نمی گردد. در جرائم موجب تعزیر، اکراه کننده به مجازات فاعل جرم محکوم می شود. در جرائم موجب حد و قصاص طبق مقررات مربوط رفتار می شود».

اگر کسی در اثر فشار و اکراه غیر قابل تحمل مرتکب جرم شود، به موجب قانون مجازات نمی شود.مثلاً الف به ب می گوید اگر مال ج را سرقت نکنی، دست تو را قطع می کنم. در اینجا اگر ب مرتکب سرقت شود، مجازات نمی شود.  اما مقنن در باب قصاص رویکرد دیگری را در پیش گرفته است. ماده 375 قانون مجازات اسلامی چنین اذعان می دارد:

«اکراه در قتل مجوز قتل نیست و مرتکب، قصاص می شود و اکراه کننده، به حبس ابد محکوم می گردد».

این ماده چنین بیان می کند، که چنانچه الف به ب بگوید: اگر ج را به قتل نرسانی فرزندت را می کشم. اگر ب تحت اکراه الف را به قتل برساند، قصاص می شود و الف که اکراه کننده است به حبس ابد محکوم خواهد شد.

نتیجه گیری مقاله

معامله اکراهی معامله ای است که در آن شخص منعقد کننده معامله رضایتی برای انعقاد معامله ندارد. در نتیجه ضمانت اجرای معامله اکراهی در امور حقوقی غیرنافذ بودن معامله است. اما در مقابل معاله اضطراری در علم حقوق صحیح است. اگر بنا باشد که شخصی در حالت اضطرار (مثلاً اضطرار ناشی از بیماری فرزندش) معامله ای نماید، این معامله صحیح و نافذ خواهد بود. چرا که اگر غیر از این باشد، هیچ کس حاضر به معامله با شخص مضطر نخواهد بود. در نتیجه حالت اضطرار در او باقی می ماند.

برای دربافت مشاوره حضوری و تلفنی به صفحه درخواست مشاوره مراجعه کنید.