دفاع مشروع مفهومی است که در حقوق داخلی و حقوق بین الملل با آن مواجه هستیم. گاهی شرایطی پیش می آید که طرف مدافع مجبور می شود برای حفاظت از خودش متوسل به دفاع مشروع شود. این موضوع در حقوق بین الملل بسیار مبتلابه است. چه اینکه ممکن است کشوری در معرض تجاوز قرار گیرد و برای دفاع از تمامیت ارضی خود اقدام به عملیاتی نماید که دفاع مشروع اطلاق شود. دفاع مشروع بین المللی دارای ضوابط و قواعدی است که در این نوشتار قصد داریم با آن آشنا شویم و به این سوال مهم پاسخ دهیم که دفاع مشروع در چه شرایطی محقق می شود؟ همچنین ماده 51 منشور ملل متحد در راستای آشنایی با مفهوم دفاع مشروع را تحلیل می کنیم.
مفهوم دفاع مشروع بین المللی چیست؟
دفاع مشروع به حاتی اطلاق می شود که کشوری که تحت تجاوز و تهاجم قرار می گیرد اجازه خواهد داشت تا در مقام دفاع از خود، اقداماتی انجام دهد که دفاع مشروع بین المللی خواهد بود. البته باید ضوابط و مقررات ماده 51 منشور سازمان ملل متحد رعایت شود.
انواع دفاع مشروع بین المللی چیست؟
در یک دسته بندی می توان انواع دفاع مشروع بین المللی را چنین بیان کرد:
1- دفاع مشروع انفرادی: کشوری که تحت تجاوز و تهاجم قرار می گیرد اقدام به دفاع مشروع در برابر کشور متجاوز می کند.
2- دفاع مشروع دسته جمعی: به معنای دفاع مشروع چند کشور با انعقاد پیمان تدافعی است. به این معنا که هر کدام از کشورها مورد تجاوز قرار گرفت سایر کشورها به یاری او بشتابند.
شرایط دفاع مشروع بین المللی چیست؟
برای اینکه دفاع مشروع از منظر بین المللی محقق شود باید شرایط زیر جمع باشند:
1- احراز وقوع تجازو مسلحانه:
برای تحقق دفاع مشروع بین المللی حتما باید تجاوز و تعدی خارجی باشد و عینیت یابند. در غیر این صورت تجاوز محقق نمی شود. مثلا چنانچه کشور الف مدعی است که مورد تجازو بین المللی قرار گرفته است. نیروهای آن کشور باید به صورت زورمدارانه وارد آن کشور شده باشند. در این صورت می توان گفت تجاوز محقق شده است.
2- شرط ضرورت و تناسب میان تجاوز بین المللی و تدافع:
به این معنا که میان تجاوز و دفاع مشروع بین المللی تناسب وجود داشته باشد. یعنی دفاع مناسب با حمله ای باشد که رخ داده است. مثلا کشور الف تحت تجاوز تحت تجاوز از سوی کشور ب است. کشور ب برای برای انهدام کشور الف اقدام به استفاده از سلاح های کلاسیک می کند. حال کشور الف برای دفاع مشروع اقدام به استفاده از سلاح های میکروبی، بیولوژیکی و هسته ای می نمایند. در اینجا ضرورت تناسب میان تجاوز و دفاع مشروع از منظر بین المللی رعایت نشده است.
استثنائات خارج از محدوده دفاع مشروع چیست؟
موارد زیر خارج از شمول دفاع مشروع بین المللی هستند:
1- اگر کشوری به تصور اینکه در اینده مورد حمله قرار می گیرد اقدام به دفاع مشروع نماید، این امر از محدوده دفاع مشورع خارج است. بنابراین، تا زمانی که حمله محرز نشده است؛ حمله مسلحانه انجام نگرفته است. پس اگر کشوری با تصور ترس از حمله، مبادرت به عملیات جنگی نماید این امر خازج از محدوده دفاع مشروع است.
2- کشوری که تحت تجاوز و تهاجم قرار می گیرد حق ندارد به کشور متجاوز حمله کند. او فقط می تواند تجاوز را سرکوب کند. اما حق ندارد وارد خاک کشور متجاوز شود. در این صورت خود او هم متجاوز است.
چه مقرراتی بر دفاع مشروع حاکم است؟
برای پاسخ به این سوال بایید ماده 51 منشور حقوق بین الملل را بررسی کنیم:
در صورتیکه یک عضو ملل متحد مورد تجاوز مسلحانه واقع شود، هیچیک از مقررات این منشور به حق طبیعی دفاع مشروع انفرادی یا‌اجتماعی تا موقعیکه شورای امنیت اقدام لازم برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی بعمل آورد لطمه وارد نخواهد آورد. اقداماتی را که اعضاء برای‌اجرای حق دفاع مشروع به عمل می‌آورند باید فوراً بشورای امنیت اطلاع دهند، ولی این اقدامات به هیچ وجه در اختیارات و وظایفی که شورا بر طبق این منشور دارد و بموجب آنها در هر موقع روشی را که برای حفظ و یا اعاده صلح و امنیت بین المللی لازم می‌داند می‌تواند اتخاذ کند تأثیری نخواهد‌داشت.
پس:
1- به موجب ماده 51 مشنور سازمان ملل متحد دفاع مشروع تنها زمانی مجاز است که شورای امنیت سازمان ملل متحد ادقامات تدابیر لازم را اتخاذ نکند. بنابراین، می توان از ماده 51 منشور ملل متحد چنین استنباط کرد که دفاع مشروع بین المللی یک امر موقتی است.
2- منشور از دفاع مشروع به معنای انفرادی و دسته جمعی صحبت می کند. منظور از دفاع مشروع تدافعی این است که چند کشور با یکدیگر متحد شوند تا در صورت تجاوز به یکی از کشورها الباقی کشورها به کمک و مساعدت او بیایند. به عنوان نمونه می توان به پیمان آتلانتیک شمالی در این خصوص اشاره نمود.
3- زمانی که کشورها به دفاع مشروع متوسل می شوند باید گزارش عملکرد خود را به شورای امنیت ارائه دهند.
نکات مهم دفاع مشروع چیست؟
1- در حقوق بین الملل بر خلاف حقوق داخلی قدرت فراملی وجود ندارد. از این رو، به رغم اینکه در حقوق داخلی، دفاع مشروع استثنایی بر قاعده است. در حقوق بین الملل این طور نیست. اما باید اصل عدم توسل به زور و تحریم جنگ نیز رعایت شود. اما در حقوق داخلی قضیه این طور است ابتدا شخصی که مرد تهاجم قرار می گیرد باید سعی کند تا از ضابطین دادگستری و نیروهای دولتی استمداد نماید. در غیر این صورت می تواند خودش اقدام به دفاع مشروع نماید. اما بادی حمله با دفاع تناسب داشته باشد.
2- امروزه دفاع مشروع در میان ملل متمدن به عنوان یک اصل مهم پذیرفته شده است.
بررسی یک پرونده در خصوص دفاع مشروع بین المللی:
اختلاف میان کشور ایالات متحده و نیاکاراگوئه یک نمونه از پرونده های مربوط به دفاع مشروع بین المللی است. قضیه از چه قرار بود؟ ایالات متحدخ به کشورهای ثالثی که از او تقاضای کمک کرده بودند (کشورهای کاستاریکا، الساوادور و هندوراس) به دفاع مشروع دسته جمعی متوسل شده بود. البته ایالات متحده اعلام کرد که دیوان بین المللی دادگستری صلاحیت رسیدگی به این موضوع را ندارد. چرا که مسئله سیاسی است و ارگان سازمان ملل متحد موظف به رسیدگی به این اختلاف هستند. اما دیوان بین المللی دادگستری چه کرد؟
1- بر خلاف نظر ایالات متحده آمریکا موضوع را در صلاحیت خود دانست و به آن رسیدگی نمود.
2- به موجب ماده 51 منشور ملل متحد حق دفاع مشروع دسته جمعی را به رسمیت شناخت.
بنابراین، کمک آمریکا در دسته دفاع مشروع دسته جمعی قرار گرفت.
نظر شما در خصوص این نوشتار چیست؟ نظرات خود را در قسمت دیدگاه ها برای ما بنویسید.