اضطرار حالتی است در حقوق کیفری که شخص را ناگزیر به انجام عملی می کند که ممکن است جرم باشد. آنچه در مورد اضطرار مهم است این است که تشخیص دهیم چنانچه شخصی در حالت اضطرار مرتکب جرمی شود، آیا مجازات خواهد شد یا خیر؟ به عبارت شفاف تر، آیا اضطرار می تواند از جمله علل موجهه جرم قرار بگیرد ییا خیر؟ در این مقاله به این سوال پاسخ خواهیم داد که اضطرار چیست؟ و ماده 152 قانون مجازات در این خصوص چه می گوید؟
اضطرار چیست؟
از منظر لغوی اضطرار به معنای ناچاری و درماندگی است. اما در معنای حقوقی اضطرار به معنای ضرورت است. به عبارت شفاف تر، اضطرار در معنای عام کلمه حالتی است که انسان خود را در تنگنایی بیابد و برای گشایش آن ناچار شود، دست به هر کاری بزند.
مثال 1:
الف به قصد مسافرت سوار برکشتی می شود. ناگهان کشتی در وسط دریا از کار باز می ایستد و عده ای در کشتی جای خود را از دست می دهند. چندین روز از این قضیه می گذرد. الف که روز به روز ضعیف تر می شود، تصمیم می گیرد برای حفظ حیات خود از گوشت یکی از اشخاص مرده در کشتی بخورد تا زنده بماند.
مثال 2:
الف سوار بر اتومبیل خود در حال حرکت است. ناگهان متوجه می شود ترمزهای اتومبیل از کار افتاده اند. او نمی داند چگونه ماشین را متوقف کند. مغازه ای با دیوار محکم در رو به روی او قرار دارد. او به سمت دیوار می رود تا در اثر برخورد با دیوار، اتومبیل از کار بایستد. اما دیوار تخریب می شود.
مثال 3:
خانه الف دچار حریق و آتش سوزی شده است. فرزند الف نیز در خانه گرفتار است. الف برای نجات فرزند خود ناگزیر است تا در و پنجره همسایه خود را تخریب کند تا بتواند از این طریق فرزند خود را نجات دهد. اضطرار چیست؟
قانون درباره اضطرار چه می گوید؟
به موجب قانون، هر کس هنگام بروز خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع از قبیل آتش سوزی، سیل، طوفان، زلزله، یا هر بیماری به موجب حفظ نفس یا مال خود یا دیگری مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود، قابل مجازات نیست. البته شروطی در این خصوص وجود دارد:
شروط تحقق اضطرار چیست؟
1- شخص مرتکب، عمدا خط را ایجاد نکرده باشد؛
2- رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب باشد و برای دفع آن ضرورت داشته باشد؛
3- خطر حادث شده شدید و قریب الوقوع باشد؛
4- اقدام مضطر برای دفع خطر ضروری باشد؛
5- مضطر بر حسب وظیفه یا قانون، مکلف به مقابله با خطر نباشد.
توجه کنید، کسانی که به موجب قانون یا بر حسب وظیفه موظف به مقابله با خطر می باشند، نمی تواند با تمسک به اضطرار از ایفای وظایف قانونی خود امتناع کنند.
ماده 152 قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرر می نماید:
هرکس هنگام بروز خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع از قبیل آتش سوزی، سیل، طوفان، زلزله یا بیماری به منظور حفظ نفس یا مال خود یا دیگری مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می‌شود قابل مجازات نیست مشروط بر اینکه خطر را عمداً ایجاد نکند و رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب و برای دفع آن ضرورت داشته باشد.
تبصره- کسانی که حسب وظیفه یا قانون مکلف به مقابله با خطر میباشند نمیتوانند با تمسک به این ماده از ایفای وظایف قانونی خود امتناع نمایند.
مفهوم اضطرار در حقوق چیست؟
از منظر حقوقی، نیز اضطرار قابل تصور است. ممکن است فرد در اثر حالت استیصال و اضطرار ناگزیر به انجام معامله ای شود. فرض کنید فرزند الف فرزندی دارد که سخت بیمار است. او برای حفظ جان فرزند خود و پرداختن هزینه های درمانی چاره ای جز فروش تنها خانه خود ندارد. به این حالت، اضطرار گفته می شود. اما سرنوشت چنین معامله ای چیست؟ صحیح است یا باطل؟
از منظر حقوقی، معامله اضطراری صحیح است. چه اینکه اگر معامله مضطر باطل یا حتی غیر نافذ باشد، هیچ کس حاضر به معامله با چنین شخصی نمی شود. در این صورت حالت اضطرار در شخص باقی می ماند. بنابراین، باید گفت، چنین معامله ای صحیح و معتبر است. ماده 206 قانون مدنی چنین مقرر می کند:
اگر کسی در نتیجه اضطرار اقدام به معامله کند مکره محسوب نشده و معامله اضطراری معتبر خواهد بود.
اما عنوان دیگری به نام سوء استفاده از اضطرار در حقوق وجود دارد.
سوء استفاده از اضطرار دیگران:
برای درک بهتر سوء استفاده از اضطرار مثال فوق را به گونه ای دیگر بیان می کنیم: شخص الف دارای فرزند بیماری است که ناچار است برای تامین هزینه های او تنها منزل مسکونی خود را به فروش رساند. او برای این کار بسیار شتاب زده است و عجله دارد. ب که می خواهد خانه الف را به قیمت بسیار کم (کمتر از عرف قیمت بازار) خریداری کند، از وضعیت اضطرار الف سوء استفاده می کند و مبلغ بسیار کمی را برای خرید خانه الف به او پیشنهاد می دهد. الف نیز در شرایطی گرفتار است که مجبور به پذیرش می باشد. چنین معامله ای از منظر حقوقی غیر نافذ است. بنابراین، الف بعد از زوال حالت اضطرار باید تصمیم بگیرد که معامله را تنفیذ یا رد کند. چنانچه الف معامله را تنفیذ کند، بیع صحیح و اگر آن را رد کند، بیع باطل است.
نتیجه گیری مقاله
در این نوشتار بر آن بودیم که به این سوال پاسخ دهیم که اضطرار چیست؟ اضطرار در عالم حقوق جزا، یکی از عوامل موجهه جرم است. به این معنا که اگر شخصی در حالت اضطراری قرار بگیرد و مرتکب عمل مجرمانه ای گردد، این عمل فاقد وصف کیفری است. در نتیجه شخص مرتکب مجازات نخواهد شد. اما برای اینکه اضطرار حاصل شود، باید شرایطی وجود داشته باشد. این شرایط عبارتند از: شخص مرتکب، عمدا خط را ایجاد نکرده باشد؛
رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب باشد و برای دفع آن ضرورت داشته باشد؛ خطر حادث شده شدید و قریب الوقوع باشد؛ اقدام مضطر برای دفع خطر ضروری باشد؛ و در نهایت، مضطر بر حسب وظیفه یا قانون، مکلف به مقابله با خطر نباشد.
گذشته از جنبه کیفری اضطرار، معامله اضطراری در عالم قرارداد ها نیز، وجود دارد. به موجب ماده 206 قانون مدنی چنین معامله ای صحیح و نافذ است. اما اگر مسئله سوء استفاده از اضطرار در میان باشد، معامله غیر نافذ خواهد بود.
قبل از انجام هر امر حقوقی، با وکیل متخصص در آن حوزه مشورت نمایید. گروه وکلای موسسه ترنم عدالت با سالها سابقه در امور حقوقی، کیفری، خانوادگی، ثبتی، ملکی و … شما را در رسیدن به حقوقتان یاری و مساعدت می نمایند. با ما تماس بگیرید.
برای دریافت وقت مشاوره حضوری و تلفنی به صفحه تماس با ما و درخواست مشاوره مراجعه کنید.