اگر هر کشور یا سازمان بین المللی موجبات ورود ضرر و خسارت را به کشور یا سازمان بین المللی دیگر فراهم آورد، متضمن مسئولیت بین المللی خواهد بود. گاهی عمل ارادی یا غیر ارادی کشورها یا سازمان های بین المللی موجب ورود خسارت به کشور یا سازمان بین المللی می شود. اما این عمل با داشتن اوصاف و ویژگی هایی فاقد وصف تخلف بین المللی است و از این جهت مسئولیتی متوجه کشور یا سازمان بین المللی متخلف نخواهد بود. در این مقاله به بررسی موجبات رافع مسئولیت بین المللی می پردازیم.
مقدمه
موجبات رافع مسئولیت بین المللی در یک تقسیم بندی کلی به اعمال ارادی کشور یا سازمان بین المللی و اعمال غیر ارادی کشور یا یک سازمان بین المللی تقسیم می شود. اعمال ارادی کشورها یا سازمان های بین المللی که رافع مسئولیت بین المللی است شامل موارد زیر است:
1- رضایت
2- دفاع مشروع
3- اقدامات متقابل.
در مقابل اعمال غیر ارادی کشور یا سازمان بین المللی که موجبات رافع مسئولیت او را فراهم می آورد دربردارنده موارد زیر است:
1- قوه قاهره یا فورس ماژور
2- اضطرار (distress)
3- ضرورت (necessity).
اول- اعمال ارادی کشور یا سازمان بین المللی که موجبات رافع مسئولیت را فراهم می کند:
1- رضایت:
گاهی اوقات یک کشور یا یک سازمان بین المللی به انجام یک عمل خلاف علیه او رضایت می دهد. در این صورت موجبی برای نقض مسئولیت بین المللی باقی نمی ماند. به عبارت دیگر، اگر یک کشور یا سازمان بین المللی، به انجام یک عمل متخلفانه بر ضد خود رضایت دهد، در این صورت مسئولیت بین المللی نخواهد داشت. مانند رضایت یک کشور به استقرار نیروی نظامی در قلمروی خود.
اما اِعمال قاعده رضایت متضمن دارا بودن شرایطی است:
- رضایت طبق حقوق بین الملل اجرا شده باشد.
- مشخص، صریح و واقعی باشد.
- قابل انتساب به کشور رضایت دهنده باشد.
- پیش از ارتکاب عمل اعلام شود. بنابراین، اگر رضایت پس از ارتکاب عمل متخلفانه باشد، رافع مسئولیت بین المللی نیست.
2- دفاع مشروع:
فرض کنید کشور الف علیه کشور ب اقدام متخلفانه ای را انجام دهد. کشور ب نیز بر اساس ماده 51 منشور ملل متحد اقدام به دفاع مشروع نماید. در این صورت مسئولیتی متوجه کشور ب نخواهد بود.
ماده 51 منشور ملل متحد چنین مقرر می کند:
در صورتی که یک عضو ملل متحد مورد تجاوز مسلحانه واقع شود، هیچ یک از مقررات این منشور به حق طبیعی دفاع مشروع انفرادی یا اجتماعی تا موقعی که شورای امنیت اقدام لازم برای حفظ صلح و امنیت بین المللی به عمل آورد لطمه وارد نخواهد آورد. اقداماتی را که اعضاء برای‌اجرای حق دفاع مشروع به عمل می‌آورند باید فوراً به شورای امنیت اطلاع دهند، ولی این اقدامات به هیچ وجه در اختیارات و وظایفی که شورا بر طبق این منشور دارد و به موجب آنها در هر موقع روشی را که برای حفظ و یا اعاده صلح و امنیت بین المللی لازم می‌داند می‌توانند اتخاذ کند تأثیری نخواهد داشت.
3- اقدامات متقابل:
چنانچه، کشوری نسبت به عمل متخلفانه کشور دیگر متوسل به اقدامات متقابل شود، مسئولیت بین المللی نخواهد داشت. البته باید توجه داشت که یک کشور نمی تواند در راستای اقدامات متقابل مرتکب نقض قاعده آمره بین المللی شود.
مثال برای قواعد آمره بین المللی:
- وفای به عهد
- اصل حسن نیت
- اصل احترام به حقوق و آزادی های اساسی بشر
- حاکمیت کشورها بر منابع طبیعی خود
- منع کشتار جمعی
- منع بردگی
- عدم تبعیض نژادی
- جلوگیری از جنایت علیه بشریت
- دفاع مشروع
- منع جنایات جنگی
و …
دوم- اعمال غیر ارادی کشورها یا سازمان های بین المللی که موجبات رافع مسئولیت را فراهم می کند:
1- قوه قاهره یا فورس ماژور:
اگر در اثر بروز فورس ماژور که حادثه ای غیر قابل پیش بینی، غیر قابل پیشگیری و خارجی است نسبت به یک کشور نقض تعهد بین المللی صورت بگیرد، کشور یا سازمان بین المللی نقض کننده، مسئولیت بین المللی ندارد. به عبارتی در فرض حدوث فورس ماژور عمل کشور یا سازمان بین المللی متخلف فاقد وصف مسئولیت بین المللی است. اما نکته قابل توجه این است که کشور یا سازمان بین المللیی، خود در ایجاد وضعیت فورس ماژور دخالت نداشته باشد. چه اینکه اگر کشور یا سامان بین المللی خودش باعث ایجاد قوه قهریه یا فورس ماژور شود، عمل او وصف مسئولیت بین المللی برایش به همراه خواهد داشت.
2- اضطرار (distress):
اگر مسبب عمل خلاف بین المللی به دلیل شرایط اضطراری ای که وضعیت زندگی او و یا اشخاص تحت سرپرست او را تهدید می کند، دست به ارتکاب عمل متخلفانه بزند، مسئول نیست.
3- ضرورت (necessity):
حالت ضرورت بر خلاف اضطرار مربوط به کشور است نه اشخاص. البته، برای اینکه حالت ضرورت دلیلی برای معافیت از مسئولیت باشد باید دو شرط وجود داشته باشد:
- عملی که کشور انجام می دهد تنها راه برای حفظ منافع اساسی آن کشور در مقابل خطر قریب الوقوع باشد.
- این عمل به منافع اساسی کشوری که در مقابل آن تعهد دارد و یا سایر اعضای جامعه ی بین المللی لطمه اساسی وارد نکند.