حقوق بین الملل همچون حقوق داخلی دارای منابع است. منابع در یک تقسیم بندی کلی به منابع ماهوی و منابع شکلی تقسیم می شوند. منابع ماهوی حقوق بین الملل، منابعی هستند که سبب شکل گیری قواعد حقوقی می شوند. اما منابع شکلی حقوق بین الملل شامل: معاهدات، عرف بین المللی، اصول کلی حقوقی، دکترین، قواعد آمره، آرای مراجع قضایی و تصمیمات یک جانبه کشورها یا سازمان های بین المللی می شوند. در این نوشتار به مطالعه منابع حقوق بین الملل می پردازیم.
طبقه بندی منابع حقوق بین الملل:
منابع حقوق بین الملل در ماده 38 اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری به شرح زیر ذکر شده است:
1- معاهدات بین المللی اعم از عام یا خاص.
2- عرف بین المللی اعم از جهانی یا منطقه ای.
3- اصول کلی حقوقی.
4- تصمیمات قضایی.
5- دکترین.
بررسی اجمالی ایرادات ماده 38 اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری
- در ماده 38 اساسنامه دیوان صحبتی از قواعد آمره نشده است. در حالی که قواعد آمره یکی از مهمترین منابع حقوق بین الملل هستند که در بسیاری از اختلافات بین المللی به آنها استناد می شود.
- لسان ماده 38 اساسنامه دیوان چنین است که گویی نسبت به منابع حقوق بین الملل سلسله مراتب وجود دارد. حال آنکه به نظر نمی رسد هیچ کدام از منابع حقوق بین الملل نسبت به دیگری ترجیحی و ترتیبی وجود داشته باشد.
منابع حقوق بین الملل
1- معاهدات بین المللی: منبعی مهم در حقوق بین الملل
معاهده به معنای توافقی کتبی میان تابعان حقوق بین الملل (اعم از دولتها و یا سازمانهای بین المللی) است. البته، معاهدات باید به موجب مقررات ذکر شده در کنوانسیون حقوق معاهدات مصوب 1969 تدوین شوند.
تقسیم بندی معاهدات
1- معاهدات عام یا قانون ساز: معاهداتی هستند که رعایت انها برای تمامی کشورها ضروری است. مانند: معاهدات مرزی.
2- معاهدات خاص: معاهداتی هستند که فقط و فقط برای طرفین خاصی الزام آور هستند. مانند: موافقت نامه های تجاری و فرهنگی میان کشورها.
نکته مهم: موافقت نامه های نزاکتی یا Gentle Agreement دارای جنبه سیاسی و فاقد آثار حقوقی هستند.
2- عرف بین المللی: منبعی مورد توجه در حقوق بین الملل
عرف به معنای یک رویه یا عملکرد است که مدت های مدیدی میان تابعان حقوق بین الملل تکرار می شود. عرف دارای دو عنصر مادی و معنوی است. منظور از عرف مادی همان رفتار و رویه و عملکرد و منظور از عنصر معنوی اعتقاد به الزام آور بودن و بر حق بودن رفتار است.
تقسیم بندی عرف
1- عرف جهانی: منظور رویه، رفتار و عملکردی است که تمامی کشورها آن را قبول دارند.
2- عنصر منطقه ای: عرفی است که تنها میان عده محدودی از کشورهای یک منطقه رایج است.
اصول کلی حقوقی: منبعی تاثیرگذار در حقوق بین الملل
هر چند برای تعریف اصول کلی حقوقی اجماعی میان حقوقدانان و اندیشمندان حقوق بین الملل وجود ندارد. اما به نظر می رسد منظور از اصول کلی حقوقی میراث مشترک حقوقی تمامی کشورهای متمدن است. مانند: اصل وفای به عهد، اصل اعتبار امر مختومه، اصل احترام به حقوق مکتسبه و …
اصل انصاف یا اصل صلاح و صوابدید در حقوق بین الملل
بسیاری از اندیشمندان در حقوق بین الملل اصل تنصاف و اصل صلاح و صوابدید را از هم جدا می کنند. اما دسته دیگر معتقدند که این دو یک مفهوم دارند. همچنین، برخی بر این نظرند که اصل انصاف به عنوان یک اصل جداگانه حقوقی است. اما در مقابل، برخی فکر می کنند، اصل انصاف زیرمجموعه اصول کلی حقوقی است. به هر حال، در بسیاری از قضایای مطروحه در حقوق بین الملل به اصل انصاف به ویژه برای جبران خسارت استناد شده است.
تصمیمات دیوانهای بین المللی: منبعی راهنما در حقوق بین الملل
فرض کنید دیوان بین المللی دادگستری در قضیه رسیدگی کند و رایی صادر نماید. این امر می تواند سابقه و رویه و راهنمای سایر دعاوی با همان موضوع شود. البته، در حقوق بین الملل، قضات کمتر تابع تصمیمات سابق خود در دعاوی هستند. چرا که دو قضیه دقیقا مشابه هم در صحنه بین الملل به ندرت اتفاق می افتد. اما می تواند به طور غیرمستقیم راهنمای ذهن قاضی باشد.
دکترین: منبعی سرچشمه گرفته از اندیشمندان در حقوق یین الملل
منظور از دکترین حقوقی، آراء و نظرات اندیشمندان بزرگ همچون ویتوریا، سوآرز، گروسیوس، اسپینوزا و … است. چه اینکه عقادی این اندیشمندان بزرگ در شکل گیری قواعد حقوق بین الملل نقش بسیار زیادی داشته است.
اعمال یکجانبه تابعان حقوق بین الملل: منبعی جالب در حقوق بین الملل
اعمالی همچون دادن اعلامیه، بیانیه، اعتراض یک کشور و … از جمله تصمیمات یکجانبه تابعان حقوق بین الملل است که منابع حقوق بین الملل را می سازد.
قواعد آمره: منبعی بی بدیل در حقوق بین الملل
منظور از قواعد آمره حقوق بین الملل قواعدی هستند که از سوی جامعه بین المللی در کل به عنوان قاعده ای که امکان تخلف از آن وجود ندارد و تنها با قاعده دیگری از بین می رود، به رسمیت شناخته شده است. بسیاری از اصول کلی حقوقی زیر مجموعه قواعد آمره نیز قرار می گیرند. مانند: اصل احترام به حقوق و آزادی های اساسی بشر، اصل منع جنایت علیه بشریت، اصل دفاع مشروع و …
〈برگرفته از کتاب دکتر محمدرضا ضیایی بیگدلی، نوبت چاپ سی و چهارم〉
این نوشته توسط شقایق گلزار کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه تهران نگارش یافته است.
