قاعده احسان در فقه از مشتقات ضمان قهری است. معنای قاعده احسان این است که اگر شخصی از روی احسان و نیکی ضرری به شخص دیگر وارد آورد ضامن و مسئول نخواهد بود. البته این بحث کمی گسترده است و باید شقوق مختلف قاعده احسان را از یکدیگر تفکیک نمود. مثلا اگر شخصی برای احسان به خود ضرری به دیگری وارد کند حکم مسئله چیست؟ قانون گذار در فقه و شرع این فروض را از یکدیگر تفکیک کرده است. در این نوشتار ابتدا سعی می کنیم تا به بررسی قاعده احسان با ذکر یک مثال بپردازیم و بعد شقوق مختلف آن را بررسی کنیم:
معنای قاعده احسان:
اصولا منظور از احسان به عنوان یکی از زیر مجموعه های ضمان قهری این است که شخصی به انگیزه خدمت به دیگری موجب ورود ضرر به او شود. مثلا الف می بیند که ب در آتش افتاده است. او برای حفظ جان ب پتویی روی او می اندازد. در اینجا الف ضامن پتو نیست. زیرا او قصد احسان که حفاظت از جان الف است را داشته است. مباحث مربوط به احسان تحت عنوان قاعده احسان در فقه قابل بررسی است. فقها فرد محسن را ضامن ندانستند و نظر به عدم ضمان شخص محسن دادند.
مبنای قاعده احسان در فقه چیست؟
فقها مبنای قاعده احسان را آیه ما علی المحسنین سبیل می دانند. یعنی بر افراد نیکوکار هیچ سبیلی نیست. پس منظور این است که اگر شخصی از روی احسان و نیکوکاری خدمتی به دیگری دهد؛ اما خدمت او توأم با ورود ضرر باشد او مورد مواخذه قرار نمی گیرد.
مبنای قاعده احسان در قانون مجازات و مدنی چیست؟
قانون مجازات اسلامی در ماده 510 به معنای قاعده احسان اشاره می کند. و می گوید هر گاه شخصی با انگیزه احسان و کمک به دیگری رفتاری را جهت حفظ مال، جان، عرض و یا ناموس او انجام دهد و همان عمل موجب ورود خسارت گردد در صورت رعایت مقررات قانونی و نکات ایمنی مسئول نخواهد بود.
البته همان طور که مشاهده می کنید قانون گذار دو شرط : رعایت مقررات قانونی و نکات ایمنی را ضروری دانسته است.
همچنین، قانون گذار در قانون مدنی نیز به صورت تلویحی و ضمنی به قاعده احسان و معنای آن اشاره می کند. ماده 306 قانون مدنی در باب اداره کردن اموال غایب به قاعده احسان اشاره می نماید. این ماده مقرر می کند اگر شخصی به قصد احسان اموال دیگری را فضولا اداره کند عمل او مصداق استیلای نامشروع نیست.
وجود قصد برای تحقق قاعده احسان:
از منظر فقها قصد شخص برای تحقق انسان لازم نیست. آنچه دارای اهمیت است فعلی است که شخص انجام می دهد. هر چند قصد احسان نداشته باشد. در ادامه این نوشتار پس از آشنایی با معنای قاعده احسان لازم است تا فروض مختلف آن را با یکدیگر بررسی کنیم:
فروض مختلف قاعده احسان:
1- ضرر به غیر به قصد احسان به دیگری
2- ضرر به خود به قصد احسان به دیگری
3- ضرر به غیر به قصد احسان به خود
4- ضرر به غیر برای احسان به شخص ثالث
5- ضرر برای حفظ منافع عمومی.
1- ضرر به غیر به قصد احسان به دیگری:
اولین فرض برای اثبات قاعده احسان این است که شخصی برای کمک به دیگری ضرری به او وارد کند. برای درک بهتر موضوع مثالی در این خصوص ذکر می کنیم:
مثلا شخصی در آتش در حال سوختن است. دیگری برای نجات او از سوختن، لباس او را پاره می کند. در این صورت نمی توان گفت که او ضامن پارگی لباس شخص است. مثال دیگری که می توان در این راستا به آن اشاره کرد این است که سیل در حال وقوع است و شخصی دیگر برای جلوگیری از ورود سیل و آب به خانه، وسایل او را جلوی سیل قرار می دهد. در این حالت، اگر وسایل و اثاث شخص تلف شود، آن شخص ضامن نخواهد بود؛ چرا که او از روی احسان و کمک این عمل را انجام داده است.
2- ضرر به خود به قصد احسان به دیگری:
گاهی نیز ممکن است شخصی برای احسان به وی به اموال خود آسیب بزند. در این صورت محسن الیه ضامن و مسئول خواهد بود. مثلا شخصی می بیند که دیگری مجروح است و لباس خود را برای رفع جراحت او پاره می کند. در این فرض شخصی که به او نیکی شده (محسن الیه) ضامن است.
3- ضرر به غیر به قصد احسان به خود:
گاهی ممکن است شخصی برای جلوگیری از ورود ضرر به خود به دیگری آسیب بزند. در این ضورت خودش مسئول است. فرض کنید راننده ای برای جلوگیری از سقوط در پرتگاه به جعبه های میوه ی دیگری برخورد کند. در این حالت راننده مسئول خواهد بود و باید جبران خسارت نماید.
4- ضرر به غیر برای احسان به شخص ثالث:
فرض کنید شخصی در حال غرق شدن است. شخص دیگر برای جلوگیری از ضرر به او، تکه چوبی از یک قایق یا کشتی می کَند. در این حالت میان فقها اختلاف است که دقیقا چه کسی ضامن است. عده ای از فقها بر این باورند که شخص محسن ضامن و مسئول است و عده ای دیگر از فقها به قاعده من له الغنم فعلیه الغرم استناد می کنند و بر این نظر استوارند که محسن الیه (در مثال ما شخصی که در حال غرق شدن است)، ضامن خواهد بود. نظر شما چیست؟
5- ضرر به منظور حفظ منافع عمومی:
گاهی شخص برای حفظ یک مصلحت عمومی اقدام به عملی می کند. در این صورت او ضامن نخواهد بود. مثلا الف برای حفظ جان مردم در عبور از رودخانه سنگی را داخل رودخانه می اندازد. در اینجا هر چند اقدام الف باعث کاهش آب رودخانه می شود اما چون برای حفظ مصلحت عمومی این کار را کرده است، مسئول نخواهد بود.
نتیجه گیری:
در این نوشتار با معنای قاعده احسان آشنا شدیم و فروض مختلف این قاعده را بررسی کردیم. قاعده احسان دارای پنج فرض کلی است. گاهی شخصی برای جلوگیری از ورود ضرر به دیگری به او آسیب می زند که در این صورت ضامن و مسئول نیست. چرا که قصد او کمک و نیکی بوده است. در فرض دیگر گاهی شخص ممکن اسست برای حفظ جان و مال و عرض دیگری به خود آسیب بزند که در این صورت محسن الیه ضامن است. در فرضی هم بیان کردیم که ممکن است شخصی برای حفظ منافع شخصی به شخص ثالث ضرر بزند. این جا محل مناقشه میان فقها است. عده ای بر این باورند که محسن مسئول است در مقابل عده ای استدلال می کنند که محسن الیه ضامن است. در نهایت گاهی شخص برای حفظ منافع عمومی و نه یک شخص اقدام به کاری می کند که نتیجه آن دارای آسیب و ضرر است. در این فضر هم شخص محسن ضامن نیست.
نظر شما در خصوص این نوشتار چیست؟ دیدگاه های خود را با ما به اشتراک بگذارید.
تلفن تماس: