معمولاً در ضمن هر عقدی (اعم از بیع، اجازه، نکاح و …) ممکن است طرفین شروطی را درج نمایند. این شروط ممکن است از نظر قانونی صحیح باشند و در مقابل ممکن است از نظر قانونی به دلیل جهل افراد به مقررات قانون باطل باشند که در این صورت اثری بر آنها مترتب نیست. در مقاله زیر به شروط باطل و صحیح عقد خواهیم پرداخت. شروط صحیح و باطل در عقد
تقسیم بندی شروط عقد
به موجب قانون شروط باطل به دو دسته قابل تقسیم بندی هستند:
1- شروط باطل که باطل کننده عقد نیستند. شروط باطل و مبطل عقد
2- شروط باطل که باطل کننده عقد هستند.
ماده 232 قانون مدنی چنین مقرر کرده است:
«شروط مفصله ذیل باطل است ولی مفسد عقد نیست:
۱ – شرطی که انجام آن غیرمقدور باشد.
۲ – شرطی که در آن نفع و فایده نباشد.
۳ – شرطی که نامشروع باشد».
در زیر به بررسی این دو شرط شرط می پردازیم:
انواع شروط باطل و غیر مبطل عقد کدام است؟ شروط صحیح و باطل در عقد
1- شرطی که انجام آن غیرمقدور باشد. منظور از این نوع شرط چیست؟ با یک سؤال این شرط را توضیح می دهیم: شروط باطل و مبطل عقد
فرض کنید هادی با شهاب قرارداد مبایعه نامه ای منعقد می کند و در آن شرط می کند که شهاب ماشین را با یک دست بلند کند. چنین شرطی قابل انجام نیست و به عبارتی غیرمقدور است. در این جا شرط «بلند کردن ماشین با یک دست” باطل است؛ اما عقد صحیح است.
نکته: غیرمقدور بودن باید دائمی باشد نه موقتی.
2- شرطی که در آن نفع و فایده ای نباشد. منظور از این نوع شرط چیست؟ وقتی شرطی در ضمن عقد درج می شود باید دارای اثری باشد در غیر این صورت عملی لغو و بیهوده است. مثلاً در ضمن عقد نکاح شرط می کنیم که مرد از خانه تا محضر تا پیاده طی کند. این شرط اثری ندارد و از سوی دیگر منفعت عقلایی نیز در آن نهفته نیست. از این رو چنین شرطی باطل است؛ اما عقد نکاح صحیح است.
3- شرط نامشروع که خلاف شرع و اخلاق حسنه باشد. این شرط نیز باطل است. مثلاً هادی خانه خود را به شهاب می فروشد به این شرط که شهاب خانه خود را تبدیل به قمارخانه کند. در اینجا بیع صحیح است؛ ولی شرط باطل است.
انواع شروط باطل و مبطل (باطل کننده) عقد کدام است؟
1- شرط خلاف متقضای ذات عقد باشد.
منظور از شرط خلاف مقتضای ذات عقد چیست؟هر عقدی دارای ذاتی است. به عنوان ذات نهفته در عقد بیع، تملیک است.مثلاً هادی خودرو خود را به شهاب می فروشد. منظور از عقد بیع صورت گرفته بین هادی و شهاب این است که هادی مالک قیمت و شهاب مالک خودرو شود. حال، اگر در همین عقد هادی شرط کند که خودرو به شهاب داده نشود این امر خلاف مقتضای ذات عقد بیع است. شروط صحیح و باطل در عقد
همچنین در مورد نکاح نیز این امر صادق است. مثلاً نازنین با شهاب ازدواج می کند؛ اما شرط می کند که رابطه نزدیکی و زناشویی میان هادی و شهاب برقرار نشود. در این صورت این شرط باطل و فاسدکننده عقد نکاح است (هر چند موضوع نزدیکی در نکاح و شرط مقتضای ذات عقد بودن آن اختلافی است).
2- شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به یکی از عوضین شود.
مثلاً هادی خانه ای را به شهاب می فروشد و شهاب شرط می کند که هر موقع بخواهد ثمن (بهای معامله) را به هادی دهد. در این مثال زمان پرداخت ثمن مشخص نیست. در نتیجه هم شرط و هم عقد باطل است.
ماده 2333 قانون مدنی بیان می کند: شروط صحیح و باطل در عقد
«شروط مفصله ذیل باطل و موجب بطلان عقد است.
۱ – شرط خلاف مقتضای عقد.
۲ – شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین شود».
انواع شروط صحیح عقد کدام است؟
شروط صحیح به سه دسته زیر قایل تقسیم است:
1- شرط صفت:
فرض کنید هادی خانه خود را به شهاب می فروشد و شرط می کند که متراژ خانه 120 متر باشد. چنین شرطی صحیح است. در صورتی که صفت موجود نباشد طرف مقایل می تواند به استناد خیار تخلف از شرط صفت معامله را فسخ کند. برای اطلاع بیشتر در مورد احکام خیارات مقاله فسخ قرارداد را حتماً مطالعه کنید.
ماده 235 قانون مدنی مقرر می کند: شروط صحیح و باطل در عقد
«هر گاه شرطی که در ضمن عقد شده است شرط صفت باشد و معلوم شود آن صفت موجود نیست کسی که شرط به نفع او شده است خیار فسخ خواهد داشت».
2- شرط فعل:
منظور از شرط فعل این است که انجام یا عدم انجام کاری در قرارداد شرط شده باشد. مثلاً هادی خانه خود را به شهاب می فروشد و در ضمن عقد شرط می کند که شهاب هر ماه نفقه مادرش را بپردازد.
ماده 237 قانون مدنی چنین گفته است:
«هر گاه شرط در ضمن عقد شرط فعل باشد اثباتاً یا نفیاً کسی که ملتزم به آنجام شرط شده است باید آن را بجا بیاورد و در صورت تخلف طرف معامله میتواند به حاکم رجوع نموده تقاضای اجبار به وفاء شرط بنماید».
3- شرط نتیجه: شروط صحیح و باطل در عقد
منظور از این نوع شرط این است که تحقق یا عدم تحقق امری در خارج شرط شده باشد. مثلاً هادی خانه خود را به شهاب می فروشد به این شرط بدهی حمید برادر هادی ابراء شود.
ماده 236:
«شرط نتیجه در صورتی که حصول آن نتیجه موقوف به سبب خاصی نباشد آن نتیجه به نفس اشتراط حاصل میشود».
نکته: این دو شرط بسیار نزدیک به هم هستند و ممکن است با یکدیگر اشتباه گرفته شوند. اما با مقداری توجه می توان این دو را از هم تفکیک نمود. در شرط فعل، «انجام کاری» (در مثال فوق: دادن نفقه) شرط شده است؛ اما در شرط نتیجه، غایت و نتیجه عمل حقوقی (در مثال فوق: بری شدن حمید) شرط شده است نه خود عمل حقوقی.
ماده 234 قانون مدنی متذکر می شود:
«شرط بر سه قسم است:
۱ – شرط صفت
۲ – شرط نتیجه
۳- شرط فعل اثباتاً یا نفیاً
شرط صفت عبارت است از شرط راجع به کیفیت یا کمیت مورد معامله شرط نتیجه آن است که تحقق امری در خارج شرط شود. شرط فعل آن است که اقدام یا عدم اقدام به فعلی بر یکی از متعاملین یا بر شخص خارجی شرط شود».
نکته: در شرط فعل کسی که متعهد شده باید به تعهد خود عمل کند در غیر این صورت از سوی دادگاه اجبار می شود. اگر اجبار نیز ممکن نباشد انجام شرط به هزینه متعهد و توسط دیگری انجام می شود و در صورتی که انجام فعل توسط دیگری ممکن نباشد طرف مقابل حق فسخ قرارداد را به استناد خیار تخلف از شرط خواهد داشت.
مواد 238 و 239 قانون مدنی بیان کرده اند:
ماده 238:
«هر گاه فعلی در ضمن عقد شرط شود و اجبار ملتزم به آنجام آن غیر مقدور ولی انجام آن به وسیله شخص دیگری مقدور باشد حاکم میتواند به خرج ملتزم موجبات انجام آن فعل را فراهم کند».
ماده 239 قانون مدنی: شروط صحیح و باطل در عقد
«هر گاه اجبار مشروط علیه برای انجام فعل مشروط ممکن نباشد و فعل مشروط هم از جمله اعمالی نباشد که دیگری بتواند از جانب او واقع سازد طرف مقابل حق فسخ معامله را خواهد داشت».
نتیجه گیری مقاله
شروط در یک تقسیم بندی کلی به شروط باطل و مبطل عقد و البته شروط صحیح تقسیم می شوند. شروط باطل شروطی هستند که شرط باطل است. اما به صحت عقد لطمه ای نمی زنند. شرط مجهول، شرط نامشروع و شرط بی فایده از این دسته از شروط هستند. در مقابل برخی از شروط هستند که باطل و مبطِل عقد هستند. یعنی هم شرط باطل است و هم خود عقد را باطل می سازند. مانند: شرط خلاف مقتضای ذات عقد و شرط مجهول که جهل به آن موجب جهل به عوضین می شود. دسته دیگری از شروط هستند که جزء شروط صحیح هستند. مانند شرط نتیجه، شرط صفت و شرط فعل. شروط صحیح و باطل در عقد
برای دریافت وقت مشاوره حضوری و تلفنی به صفحه درخواست مشاوره مراجعه کنید.
